Không gian ngầm là phần không gian dưới mặt đất được khai thác sử dụng để phục vụ xây dựng và phát triển đô thị. Kinh nghiệm nhiều đô thị trên thế giới như Matxcơva, Berlin, Paris, Tokyo, London, Seoul…đã xây dựng và khai thác có hiệu quả nhiều dự án xây dựng ngầm đô thị. Thực tế việc khai thác sử dụng không gian ngầm qua nhiều thế kỷ đã góp phần giải quyết cơ bản vấn đề của đô thị; xây dựng các trung tâm công cộng, thương mại, dịch vụ, giảm thiểu ô nhiễm môi trường, góp phần bảo đảm an ninh quốc phòng…Không gian ngầm là một tài nguyên quý báu cần được nghiên cứu quản lý và khai thác có hiệu quả đặc biệt các đô thị lớn của Việt nam hiện nay.
1. Không gian ngầm với phát triển đô thị nén
Đô thị nén là đô thị có mật độ tương đối cao; khu vực trung tâm đô thị và các trung tâm lân cận được sắp xếp hợp lý về sử dụng hỗn hợp đất đai; có thể đáp ứng nhu cầu làm việc, sinh hoạt hàng ngày của người dân; có không gian đi bộ và cho người đi xe đạp; chú trọng giao thông công cộng; ranh giới phát triển đô thị được kiểm soát; hệ thống cây xanh, mặt nước được duy trì…
Lợi ích của đô thị nén: Giảm sự phụ thuộc vào xe hơi và góp phần quản lý tốt hơn nhu cầu giao thông; Khai thác hiệu quả tài nguyên đất đai; Giảm ô nhiễm môi trường; Nâng cao hiệu quả của việc cung cấp các dịch vụ đô thị…
Tuy nhiên một vài vấn đề cần được làm rõ: Phát triển đô thị với mật độ cao/tương đối cao như thế nào là hợp lý?; Quy hoạch khu trung tâm đô thị như thế nào; các giải pháp phát triển giao thông công cộng ra sao và cũng như các giải pháp liên kết, với các khu vực xung quanh? Liệu quy hoạch không gian ngầm tổng thể và quản lý phát triển không gian ngầm có thể góp phần thúc đẩy phát triển đô thị nén thành công?
Thực tế trong phát triển đô thị vừa qua có nhiều công trình hạ tầng kỹ thuật ngầm và trung tâm thương mại dịch vụ ngầm đã được xây dựng như các công trình cấp nước, thoát nước, cáp điện, viễn thông, chiếu sáng, các tuyến hào kỹ thuật, tuy nen…các công trình giao thông đô thị ngầm như hầm cho đường ô tô, hầm cho người đi bộ, bãi đỗ xe ngầm, tuy nhiên, hầu hết chỉ sử dụng để xe, ít sử dụng cho mục đích dịch vụ công cộng. Ở một số khu vực của Hà Nội, các trung tâm dịch vụ, thương mại kết hợp nhà ở cao cấp như Royal City, Time City…đã xây dựng một không gian ngầm tương đối đồng bộ và đã đưa vào sử dụng. Song nhìn tổng thể, hầu hết các công trình ngầm…đều mang tính cục bộ, chỉ khai thác cho một mục đích riêng chưa có sự liên kết tổng thể cho cả khu vực hay một đô thị.
Luật Quy hoạch đô thị năm 2009 có một số điều quy định về quản lý không gian ngầm đô thị (Điều 66) và Quản lý xây dựng công trình ngầm (Điều 67). Nghị định số 39/2010 về Quản lý không gian ngầm đô thị đã chỉ rõ một số nội dung sau:
- Không gian xây dựng ngầm đô thị phải được quy hoạch, xây dựng, quản lý và sử dụng. Quy hoạch, phát triển không gian đô thị trên mặt đất phải kết hợp chặt chẽ với việc sử dụng an toàn và hiệu quả không gian ngầm. Việc sử dụng không gian ngầm để xây dựng công trình ngầm phải đảm bảo sử dụng tiết kiệm đất, bảo vệ môi trường và các yêu cầu về an ninh, quốc phòng. Chủ đầu tư các khu đô thị mới, khu nhà ở mới và các tuyến đường phố mới xây dựng hoặc cải tạo, mở rộng có trách nhiệm đầu tư xây dựng các công trình cống, bể kỹ thuật hoặc hào, tuy nen kỹ thuật để bố trí, lắp đặt các đường dây và đường ống kỹ thuật theo quy hoạch được cấp có thẩm quyền phê duyệt. Đối với các đô thị cũ, đô thị cải tạo Ủy ban nhân dân cấp tỉnh phải có kế hoạch đầu tư xây dựng cống, bể kỹ thuật hoặc hào, tuy nen kỹ thuật để từng bước hạ ngầm đường dây, cáp nổi. (Điều 3).
- Quy hoạch không gian xây dựng ngầm phải bảo đảm sử dụng đất hợp lý, tiết kiệm và có hiệu quả; kết nối tương thích và đồng bộ các công trình ngầm và giữa công trình ngầm với công trình trên mặt đất; bảo đảm các yêu cầu về bảo vệ môi trường và nguồn nước ngầm, an toàn các công trình ngầm và phần ngầm của các công trình trên mặt đất (Điều 11).
- Quy hoạch không gian xây dựng ngầm đô thị là một nội dung của đồ án quy hoạch đô thị. Nội dung quy hoạch không gian xây dựng ngầm đô thị trong đồ án quy hoạch đô thị tuân thủ theo các quy định của pháp luật về quy hoạch đô thị. Đối với các đô thị đã có quy hoạch đô thị được phê duyệt hoặc trong trường hợp có cầu đầu tư xây dựng công trình ngầm nhưng chưa được xác định trong đồ án quy hoạch được duyệt, việc tiến hành lập quy hoạch chung hoặc quy hoạch chi tiết không gian xây dựng ngầm do Ủy ban nhân dân cấp tỉnh xem xét, quyết định. Quy hoạch chung không gian xây dựng ngầm được lập cho đô thị; quy hoạch chi tiết không gian xây dựng ngầm được lập cho khu vực đô thị hoặc được lập để làm cơ sở lập dự án đầu tư xây dựng công trình ngầm. (Điều 10).
Như vậy về cơ sở pháp lý cũng đã có song trong thực tế nhiều đô thị khi lập quy hoạch chung hay điều chỉnh quy hoạch chung đều chưa lồng ghép quy hoạch không gian ngầm đô thị theo quy định Luật Quy hoạch Đô thị và Nghị định số 39/2010.
Có nhiều nguyên nhân đã chỉ ra cho việc châm trễ của việc lập quy hoạch này song cũng có thể một vài nguyên nhân chính sau: Thiếu kinh nghiệm trong việc lập quy hoạch không gian ngầm; Thiếu hướng dẫn về phương pháp lập quy hoạch, nội dung quy hoạch không gian ngầm còn chung chung, hàn lâm; Chưa lập được bản đồ hiện trạng xây dựng công trình ngầm đô thị; Thiếu các số liệu điều tra tổng thể về địa hình, điều kiện địa chất công trình, địa chất thủy văn của đô thị; Chưa có cơ quan đầu mới quản lý không gian ngầm, các tiêu chuẩn thiết kế, quy chuẩn quy hoạch còn thiếu; Nguồn lực cho việc điều tra khảo sát, lập bản đồ hiện trạng xây dựng công trình ngầm và lập quy hoạch…còn nhiều hạn chế; Sự quyết tâm chính trị của các nhà quản lý.
2. Quy hoạch tổng thể không gian 3 chiều – một hướng tiếp cận mới trong quy hoạch đô thị
Với sự phát triển của đô thị cùng với tiến bộ của khoa học công nghệ, không gian dưới lòng đất có thể sử dụng với nhiều chức năng và mục đích khác nhau (như thương mại, dịch vụ, công cộng, hạ tầng kỹ thuật…), và các công trình này được liên kết chặt chẽ với nhau và với công trình, cơ sở vật chất bên trên bề mặt đất. Vì vậy, không gian ngầm, không gian trên mặt đất cần được phát triển hài hòa trong tổng thể không gian đô thị ba chiều nhằm tạo ra một không gian đô thị thống nhất, đồng bộ, hiện đại, tiện nghi…Theo các giai đoạn phát triển khác nhau của đô thị, quy hoạch tổng thể không gian đô thị ba chiều có thể thực hiện theo các bước sau:
a) Tích hợp phát triển và sử dụng không gian bề mặt và không gian ngầm nông
Không gian ngầm nông gần với mặt đất nên khả năng liên kết với không gian bên trên bề mặt là thuận lợi và dễ dàng, tạo cảm giác thoải mái cho con người cả về tâm lý lẫn tinh thần. Vì vậy, không gian ngầm nông phải được coi là khu vực tiềm năng nhất để sử dụng cho cá hoạt động của con người, tương tự như không gian trên mặt đất.
b) Tích hợp không gian ngầm sâu trong phát triển và sử dụng không gian đô thị ba chiều
Trên cơ sở của sự tích hợp phát triển và sử dụng không gian bề mặt và không gian ngầm nông, không gian ngầm sâu dưới lòng đất cũng nên được đưa vào hệ thống tích hợp phát triển không gian be chiều. Đây là khu vực đặc trưng bởi không tồn tại hoạt động của con người. Các chức năng sử dụng đất ở khu vực này chủ yếu được tự động hóa, dảm bảo an toàn đô thị. Không gian này có thể cung cấp diện tích lớn để xây dựng các công trình đầu mối hạ tầng kỹ thuật đô thị. Hơn nữa, việc xây dựng hệ thống kết cấu hạ tầng giao thông vận tải trong không gian này sẽ làm giảm áp lực vận tải trên mặt đất từ đó gairm thiểu đáng kể gây ô nhiễm môi trường đô thị. Quy hoạch không gian ngầm góp phần phát triển bền vững đô thị.
3. Quy hoạch không gian ngầm phát triển bền vững đô thị
Quy hoạch không gian ngầm là tổ chức không gian xây dựng dưới mặt đất để xây dựng các công trình bao gồm: Công trình công cộng ngầm, công trình giao thông ngầm, các công trình đầu mối kỹ thuật ngầm và phần ngầm của các công trình xây dựng trên mặt đất, công trình đường dây,cáp, đường ống kỹ thuật ngầm, hào và tuy nen kỹ thuật.
Để có cơ sở triển khai lập quy hoạch không gian ngầm một số nhiệm vụ cần phải thực hiện bao gồm: (1) Đánh giá tổng hợp hiện trạng về xây dựng công trình trên mặt đất và các công trình đã xây dựng dưới mặt đất trong đó các công trình trên mặt đất lưu ý đối với các công trình có tầng hầm (vị trí, địa điểm, quy mô, số tầng hầm, chiều sâu tối đa…), đối với các công trình theo tuyến (các tuyến giao thông, cấp nước, thoát nước, điện, thông tin, hào, tuy nen, cống cáp…) dưới mặt đất cần xác định rõ vị trí, độ sâu, điểm đầu, cuối, các điểm giao cắt, cao độ và mối quan hệ xung quanh và cuối cùng lập bản đồ hiện trạng công trình ngầm; (2) Đánh giá tổng hợp điều kiện tự nhiên, địa chất công trình, thủy văn để làm cơ sở xác định các khu vực thuận lợi, hạn chế hay cấm xây dựng công trình ngầm. Đây là thách thức lớn cần điều tra, nghiên cứu với phương pháp khoa học đòi hỏi kinh phí lớn cần phối hợp từ nhiều cấp, ngành, của các chủ đầu tư, chủ sở hữu.
Trong quy hoạch đô thị hay điều chỉnh quy hoạch chung sẽ bao gồm các nội dung cơ bản: Định hướng phát triển không gian thành phố, phân vùng chức năng cần gắn với phân vùng chức năng sử dụng không gian ngầm theo hướng quy hoạch tích hợp; các khu vực dự kiến xây dựng các công trình công cộng ngầm, công trình đầu mối kỹ thuật và hệ thống giao thông trên mặt đất, giao thông dưới mặt đất…đặc biệt sự phát triển đô thị dựa trên định hướng phát triển của hệ thống giao thông tại đây sẽ hình thành các TOD với các tổ hợp công trình ngầm đa năng bao gồm trung tâm thương mại, nhà hàng, siêu thị, các công trình văn hóa, vui chơi, giải trí… Khi quy hoạch ưu tiên xem xét tại khu vực tập trung các tòa nhà cao tầng, trung tâm thương mại, dịch vụ công cộng lớn (có tầng hầm), dọc các trục đường chính đô thị, tại các nhà ga tàu điện ngầm. Cần có giải pháp kết nối giữa các công trình ngầm tạo ra sự liên kết không gian ngầm cùng với kết nối các công trình trên mặt đất tạo ra tính hệ thống.
4. Xu hướng tổ chức không gian ngầm trong các đô thị Việt Nam hiện nay
Không gian ngầm tại các trung tâm thương mại: Hiện nay các trung tâm thương mại lớn tại HN và TP.HCM đã đưa vào khai thác sử dụng trong đó không gian ngầm ngoài các tầng hầm để xe còn có các tầng hầm sử dụng cho các mục đích thương mại, văn phòng, khu vui chơi, giải trí. Tuy nhiên, hiện nay phần lớn các không gian ngầm tại các trung tâm thương mại đang tồn tại một cách độc lập chưa có kết nối với các công trình xung quanh đặc biệt với hệ thống giao thông. Không gian ngầm tại các trung tâm thương mại kết hợp với các khu ở: Không gian ngầm lúc này đóng vai trò là các tổ hợp công trình ngầm đa năng. Cũng tương tự như xu hướng trên các khu vực này cũng chỉ kết nối trong phạm vi ranh giới dự án chưa có quy hoạch kết nối với các khu vực lân cận.
Không gian ngầm liên thông với công trình giao thông ngầm hoặc đầu mối giao thông ngầm: Hiện nay đường tàu điện ngầm đang được xây dựng, tại các nhà ga tàu điện ngầm là nơi đông đúc người qua lại việc kết hợp xây dựng nhà ga tàu điện ngầm và bổ sung thêm các chức năng thương mại và là nơi cung cấp các dịch vụ công cộng là cần thiết đặc biệt càng hữu ích hơn khi chúng kết nối với các siêu thị, khách sạn lớn xung quanh và trên mặt đất bằng các đường hầm kết nối.
5. Kết luận
Không gian ngầm là tài nguyên quý báu cần được nghiên cứu và khai thác có hiệu quả. Không gian ngầm đã và sẽ là một phần của đời sống đô thị hiện đại. Việc quy hoạch, quản lý và khai thác không gian ngầm nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng đất đô thị, năng lực cơ sở hạ tầng, góp phần giữ gìn cảnh quan lịch sử văn hóa, tăng diện tích xanh, cải thiện sinh thái đô thị…góp phần phát triển đô thị bền vững.
Nguồn: Tạp chí Quy hoạch Xây dựng, Số 94/2018