Tại Việt Nam, xu hướng nhà cao tầng đã nhanh chóng hiện diện như một sự tất yếu của quá trình đô thị hóa và phát triển hội nhập với toàn cầu. Xu hướng này đã giúp hàng triệu người dân ở các đô thị lớn Việt Nam chạm đến gần hơn với giấc mơ có một tổ ấm của riêng mình. Thế nhưng, bên cạnh những ưu điểm, nhà cao tầng đang bị nhìn nhận như nguyên nhân gây ra nhiều vấn đề đô thị như là: phá vỡ quy hoạch, bóp nghẹt giao thông, chất tải lên hẹ tầng đô thị… Và để giải quyết mọi vấn đề từ tắc nghẽn, kẹt xe, úng ngập, gia tăng mật độ dân số…người ta nghĩ đến phương án cấm xây nhà cao tầng.
Nỗi oan nhà cao tầng là hiểm họa đe dọa đô thị cần được hiểu như thế nào?. Hay nhà cao tầng có vai trò như thế nào trong phát triển đô thị bền vững?.
Đô thị nén bền vững
Trong nhiều lý thuyết đô thị đã đề cập đến mối quan hệ giữa phát triển không gian đô thị với loại hình tổ chức mô hình đô thị. Dạng nào trong hai mô hình đô thị tập trung (nén) và phi tập trung (phân tán) sẽ đáp ứng tốt nhất cho sự phát triển bền vững.
Đô thị nén có mật độ xây dựng, hệ số sử dụng đất cao, khoảng cách đi lại ngắn, hệ thống giao thông công cộng hiệu quả…Vì vậy, đô thị nén là phương án tối ưu trong việc giảm diện tích đất sử dụng, phát triển công năng theo chiều cao, đưa nhiều hoạt động tích hợp trong một công trình đa chức năng. Theo tổng kết, phương pháp quy hoạch đô thị theo chiều dọc là một trong những hình thái đô thị hiệu quả năng lượng nhất trên thế giới. Có thể thấy những lợi ích của đô thị nén đối với vấn đề kinh tế, môi trường và xã hội – ba yếu tố của một hình thái đô thị bền vững.
Mặt khác, so với cấu trúc dàn trải, rõ ràng đối với đô thị nén, dồn dân trên một diện tích đất nhỏ, nếu tổ chức dịch vụ đô thị tại chỗ tốt thì khoảng cách đi lại cũng như nhu cầu đi lại hàng ngày của người dân ít hơn, hệ số sử dụng đất có thể gấp 5 lần. nếu bố trí hệ thống hạ tầng đồng bộ trong một khu vực nhỏ phục vụ được nhiều người cũng làm tăng hiệu quả đầu tư cho hạ tầng đô thị. Chính vì vậy, trong thời gian qua xu hướng chung của thế giới là phát triển đô thị nén với các tòa nhà chọc trời, giao thông công cộng, đường cao tốc và đi bộ. Phải chăng cũng đã đến lúc các đô thị lớn của Việt Nam lựa chọn mô hình đô thị nén với cách xây dựng mô hình đồng bộ bền vững.
Nhà cao tầng là đại diện và biểu trưng của mô hình đô thị nén
Trong các đô thị hiện đại theo mô hình nén không thể thiếu hình ảnh của các tòa nhà cao tầng. Có thể nói các tòa nhà cao tầng và đô thị nén có mối quan hệ mật thiết với nhau. Nhiều người cho rằng nhà cao tầng có tác động tích cực về môi trường đô thị như là tăng hiệu quả sử dụng đất, giảm lưu lượng giao thông và lượng khí thải carbon dioxide…Nhưng thực sự có phải vậy không? Làm sao để nhà cao tầng có thể đóng góp hiệu quả cho các thành phố bền vững hơn?
Theo dòng lịch sử, có nhiều ý kiến khác nhau về lý do ra đời của các tòa nhà cao tầng. Thế hệ đầu tiên của nhà cao tầng chính là sự khan hiếm đất và giảm chi phí đất xây dựng. Một số phần đô thị cao tầng được xây dựng, sự hấp dẫn của kiến trúc cao tầng khiến hình thành trào lưu xây dựng công trình cao tầng tại khu vực đó.
Trước thế kỉ 20, lý do chính của các tòa nhà cao tầng chính là thể hiện sức mạnh kinh tế và quyền lực. Sang đến thế kỉ 20, cùng với sự phát triển của các lý thuyết đô thị, nhiều quan điểm về nhà cao tầng được đặt ra. Có ý tưởng cho rằng nhà cao tầng có thể là công cụ để tạo nên những đô thị lý tưởng. Le Corbusier trong trào lưu kiến trúc hiện đại (Modern Moverment) đã đưa ra quan điểm về đô thị theo chiều đứng (vertical city), nơi mà cảnh quan đô thị với các tòa nhà cao tầng sẽ giải phóng con người khỏi những đường đầy tiếng ồn và ô nhiễm của những đô thị truyền thống và sẽ tạo ra những điều kiện sống tốt hơn cho con người cũng như một xã hội tiến bộ hơn.
Sang thế kỉ 21, nhà ở cao tầng không chỉ dừng lại ở sự phô trương đó mà còn đóng góp quan trọng trong việc định hình bộ mặt đô thị và tính bền vững cho đô thị. Điều này,thể hiện trong các văn bản “Tuyên bố về môi trường sống và phát triển” và “Chương trình nghị sự cho thế kỷ 21” được thông qua tại Hội nghị của Lien hợp quốc họp tại Rio De Gianero năm 1992. Các văn bản này đã nêu ra ý tưởng coi “phát triển bền vững” như một hướng phát triển chiến lược của xã hội loài người trong tương lai.
Mối quan hệ giữa nhà cao tầng và mô hình đô thị nén bền vững
Dường như nhà cao tầng sẽ phát huy được nhiều hơn vai trò của mình trong mô hình đô thị nén. Mô hình này hướng tới việc sử dụng hợp lý không gian bên trong đô thị, giảm thiểu các vấn đề của ô nhiễm môi trường, tắc nghẽn giao thông đô thị…
Nhà cao tầng ảnh hưởng đến phân bố mật độ đô thị và thông gió đô thị. Việc xây dựng một ngôi nhà cao tầng trong một khu vực đô thị sẽ là một biến động lớn về mật độ xây dựng. Do đó số lượng và sự phân bố nhà cao tầng trong quy hoạch phát triển đô thị cần hết sức cẩn trọng nếu không nó sẽ dẫn đến sự quá tải hạ tầng đô thị và phá vỡ trạng thái cân bằng, gaayra nhiều bất ổn về môi trường, kinh tế và xã hội. Với chiều cao và diện mặt đứng lớn, nhà cao tầng sẽ che chắn ánh mặt trời tạo ra nhiều vùng bóng đổ, làm thay đổi chuyển động không khí tác động đến các vùng tiểu khí hậu đô thị.
Bên cạnh những ưu điểm vượt trội thì các tòa nhà cao tầng đang gây ra những ảnh hưởng và biến đổi bất lợi về môi trường, phá vỡ sự cân bằng sinh thái. Sự đa dạng sinh học của đô thị chưa được đảm bảo với việc mất dần các hành lang cư trú tự nhiên hạn chế sự tiếp cận với thiên nhiên để nghỉ ngơi giải trí. Có thể nói nhiều thách thức về bền vững môi trường, xã hội, kinh tế đang dặt ra trong quá trình phát triển nhà cao tầng. Việc phân bố các công trình cao tầng hợp lý trong cấu trúc đô thị sẽ góp phần tạo dựng một mạng sinh thái đô thị tích hợp.
Việc tập trung số đông các nhà cao tầng theo mô hình đô thị nén cũng chính là nguyên nhân của hiện tượng đảo nhiệt đô thị, Khu vực đô thị tập trung nhiều nhà cao tầng thường có nhiệt độ cao hơn đáng kể so với các khu vực đô thị thấp tầng xung quanh. Nguyên nhân chính của đảo nhiệt đô thị là sự thay đổi bề mặt sử dụng đất trong quá trình phát triển đô thị. Quá trình này sử dụng nhiều loại vật liệu có tác dụng giữ nhiệt. Nhân tố thứ hai góp phần tạo ra đảo nhiệt đô thị là lượng nhiệt thải ra do quá trình sử dụng năng lượng, mà những ngôi nhà cao tầng chính là thủ phạm. Khi các trung tâm đông dân cư phát triển, người dân có xu hướng thay đổi diện tích đất đai nhiều và ngày càng nhiều hơn nữa, gây ra sự gia tăng nhiệt độ trung bình tương ứng.
Khác với những công trình thấp tầng quy mô diện tích nhỏ trong đô thị, nhà cao tầng với quy mô diện tích sàn sử dụng lớn tích hợp với hệ thống kỹ thuật tòa nhà sẽ là một cỗ máy phức tạp. Thiết kế và thi công nhà cao tầng đòi hỏi những kỹ thật đặc biệt. Chi phí xây dựng các tòa nhà này thường rất cao, thời gian tồn tại là dài…do vậy, nếu phạm sai lầm sẽ rất khó sữa chữa. Chính vì vậy bản thân nhà cao tầng là những cỗ máy khổng lồ nơi con người cư trú làm việc, do đó nó cũng tiêu tốn năng lượng khủng khiếp bởi những hệ thống kỹ thuật, thiết bị phục vụ cho nó và con người sống trong nó.
Những thách thức trong phát triển mô hình đô thị nén bền vững và nhà cao tầng tại Việt Nam hiện nay
Bùng nổ dân số và đô thị mở rộng một cách tự phát đang là bài toán nan giải cho các đô thị Việt Nam trong quá trình quy hoạch và phát triển đô thị theo hướng văn minh hiện đại. Đặc biệt, trong bối cảnh đô thị hóa với tốc độ nhanh, đồng nghĩa là mật độ xây dựng tăng, diện tích đất nông nghiệp sẽ bị giảm, vậy thì giải pháp nào để sử dụng đất đô thị tiết kiệm hơn nữa? Hai mô hình phát triển không gian đô thị là “đô thị nén” và “đô thi dàn trải” vẫn là câu chuyện tranh luận của giới kiến trúc và quy hoạch.
Thực tế, nhiều chuyên gia vẫn cho rằng, dường như các đô thị ở Việt Nam đang phát triển theo kiểu dàn trải. Ví dụ như năm 2008, Hà Nội mở rộng gấp ba lần. Việc mở rộng thành phố khiến chính quyền gặp nhiều thách thức trong quản lý phát triển. Tương tự như Hà Nội, nhiều đô thị khác cũng được mở rộng một cách cơ học mà không dựa trên những định hướng và cơ sở khoa học quản lý phát triển.
Trong giai đoạn hiện nay, cùng với sự phát triển kinh tế, xu thế nhà cao tầng đang nở rộ tại các đô thị Việt Nam. Quy mô cũng như số tầng cao ngày càng tăng. Tuy nhiên theo nhiều chuyên gia, nhà cao tầng ở Việt Nam dường như mới được xây dựng theo cách chồng các nhà thấp tầng lên nhau. Thiếu đi một giải pháp đồng bộ kết nối tổng thể để có thể phát huy những lợi điểm mà nhà cao tầng đóng góp cho đô thị.
Công tác quy hoạch và quản lý đô thị của Việt Nam còn nhiều bất cập. Số lượng những khu đô thị mới đạt chuẩn còn rất hạn chế, trong khi đó lại xuất hiện nhiều dự án nhà cao tầng có tính chất ăn xổi, xây chén chất tải lên hạ tầng kỹ thuật hiện có…Dịch vụ tiện ích trong các khu nhà ở cao tầng cũng là một vấ đề cần bàn đến. Trong khi các nhà ở cao tầng có sự tập trung dân số cao thì những tiện ích, dịch vụ, các điều kiện về cơ sở hạ tầng kỹ thuật cần có sự đồng bộ để tránh gây ra tình trạng quá tải. Chất lượng kết cấu hạ tầng tại các đô thị vẫn còn thấp dẫn đến tình trạng ùn tắc giao thông diễn ra ngày càng nghiêm trọng. Vấn đề về cấp thoát nước, phòng cháy chữa cháy, cứu hộ, thoát người khi có sự cố cũng là một vấn đề nhức nhối đối với nhà ở cao tầng tại các đô thị Việt Nam trong những năm gần đây.
Bên cạnh một số ít các nhà cao tầng thành công, rất nhiều công trình được xây lên thuần túy chạy theo lợi nhuận không chú trọng đến chất lượng sống, môi trường vi khí hậu,trở thành những quái thú đô thị hay cỗ máy tiêu thụ năng lượng khủng khiếp trong tương lai. Nhiều nhà cao tầng tại các đô thị Việt Nam chưa đáp ứng đầy đủ như sự đi lại, giao lưu trong cộng đồng, các hoạt động giải trí, thể thao…khiến cho con người sống trong đó bị có cảm giác thiếu thốn, ngột ngạt…Vấn dề vi khí hậu cho các căn hộ chưa được giải quyết tốt, khoảng cách giữa con người với thiên nhiên ngày càng xa bởi những khoảng xanh hiếm hoi dần bị lấp đầy bởi rừng bê tông.
Vậy lý do của những hiện tượng trên từ đâu? Có phải nguyên nhân là do nhà cao tầng và đô thị nén? Câu trả lời nằm ở công tác quy hoạch và quản lý đô thị của Việt Nam còn nhiều bất cập. Số lượng những khu đô thị mới đạt chuẩn còn rất hạn chế, trong khi đó lại xuất hiện những dự án nhà cao tầng có tính chất ăn xổi, xây chen chất tải lên hạ tầng kỹ thuật hiện có… Cấp thoát nước, phòng cháy chữa cháy, cứu hộ, thoát người khi có sự cố cũng là một vấn đề nhức nhối đối với nhà ở cao tầng tại các đô thị Việt Nam trong những năm gần đây.
Kết luận
Cần khẳng định rằng mô hình đô thị nén bền vững chính là xu hướng phát triển của các đô thị hiện đại trên thế giới hiện nay.
Nhà cao tầng có mối liên hệ tương hỗ và dóng góp mật thiết cho việc phát triển các đô thị nén bền vững. Mô hình đô thị nén bền vững cùng với những giải pháp quy hoạch và phương thức quản lý phù hợp sẽ là cơ sở cho nhà cao tầng đóng góp cho việc phát triển bền vững.
Chính quá trình chuyển đổi và phát triển bên trong đô thị nén (urban densification) là điều kiện để nhà cao tầng có cơ hội phát triển.
Nhà cao tầng là một cỗ máy khổng lồ nơi con người cư trú làm việc do đó nó cũng tiêu tốn năng lượng khủng khiếp bởi những hệ thống kỹ thuật, thiết bị phục vụ cho nó và con người sống trong nó. Chính vì vậy bản thân những tòa nhà cao tầng phải là những công trình bền vững, đóng góp cho môi trường sống tốt trong và ngoài nhà, giảm thiểu vật liệu, năng lượng và giá thành.
Nguồn: Tạp chí Quy hoạch Xây dựng, Số 94/2018