Các KĐTM được cộng đồng dân cư đô thị đốn nhận và thích ứng nhanh chóng do có nhiều ưu việt đã được xã hội khẳng định, trong đó phải kể đến ưu điểm rất quan trọng, đó là thiết lập được môi trường sống thuận lợi cho sức khoẻ cộng đồng dân cư.
1. Môi trường cảnh quan xanh – sạch, đẹp và tiện nghi
Qua nghiên cứu khảo sát đa phần KĐTM được quy hoạch xây dựng trên quỹ đất xây dựng mới, được tính toán mật độ dân cư phù hợp cùng hệ thống các công trình dịch vụ xã hội và hạ tầng kỹ thuật đồng bộ đã tạo dựng được môi trường sống có chất lượng: hài hoà và cân đối các yếu tố phát triển, môi trường bền vững, xã hội ổn định, con người sống hoà thuận với thiên nhiên, thuận cho sức khoẻ cộng đồng. Tương phản với các khu nhà tập thể đã xuống cấp cũng như các khu phố chật chội và ẩm thấp và thiếu ánh sáng ảnh hưởng nhiều đến sức khoẻ người dân.
Không gian xanh được hình thành bởi thảm thực vật: cây xanh, vườn hoa, hồ nước kết nối liên hoàn với hệ thống cây xanh đường nội bộ, cây xanh trường học, nhà trẻ, cây xanh khu thể dục thể thao, khu vui chơi trẻ em, cây xanh cách ly và các bãi cỏ trống (cây xanh công cộng tại các KĐTM trung bình đạt được khoảng 7,5m2/người). Không gian xanh này không chỉ thiết lập nên môi trường khu đô thị thoáng – rộng, xanh – mát, khí hậu trong lành rất tốt cho sức khoẻ, được xem như lá phổi xanh của khu đô thị mà còn là nơi diễn ra các hoạt động ngoài trời của cọng đồng dân cư. Đặc biệt là tại một số KĐTM có diện tích cây xanh kết hợp hồ nước, không gian yên tĩnh cách xa thành phố ồn ào, đã thu hút một số loài sinh vật cảnh và chim tự nhiên đến cư trú. Đố là điều rất đáng mừng và là minh chứng cụ thể cho điều kiện môi trường sống tốt.
Tại các thành phố lớn, yếu tố tiêu cực làm ảnh hưởng nhiều đến sức khoẻ dân cư đô thị chính là các tác động lên môi trường tạo ô nhiễm bởi tiếng ồn, nhiệt, bụi, rác và khí thải... do các phương tiện tham gia giao thông với mật độ cao trên các trục đường, thì trong KĐTM các yếu tố này đã được hạn chế đến thấp nhất ảnh hưởng đến môi trường và sức khoẻ con người. Có được điều này là do trong khu đô thị tổ chức đường giao thông nội bộ kết hợp liền các dải cây xanh che chắn ngăn cách ven đường. Các công trình xây dựng với mật độ thấp khoảng 30 -40%, nhà ở được bố trí nằm giữa cây xanh và vườn hoa. Khoảng cách từ công trình nhà ở đến hệ thống đường nội bộ được chuyển tiếp qua vỉa hè rộng và các thảm cỏ. Các bãi đỗ xe được bố trí hợp lý tại các vị trí chuyển tiếp giữa đường nội bộ khu đô thị và đường thành phố, cách xa công trình nhà ở và các không gian sinh hoạt ngoài trời của cộng đồng dân cư. Hệ thống thu gom rác thải khu đô thị được tổ chức hoàn chỉnh, thường xuyên trong ngày.
Trừ một số khu đô thị do hạn chế về diện tích (theo tiêu chuẩn của Bộ Xây dựng về quy mô diện tích KĐTM chia làm ba loại: Loại nhỏ dưới 20ha, loại trung bình 20ha đến 100ha và loại lớn trên trăm ha), các khu đô thị có quy mô trung bình trở lên đều tổ chức hệ thống hồ, suối nước tạo cảnh quan và điều hoà khí hậu. Thực tế cho thấy tại những dự án Khu đô thị có hồ nước, các căn hộ gần hồ, có tầm nhìn ra hồ luôn không đủ cho nhu cầu của người dân và giá trị thương mại thường gấp 1,5 – 2 lần căn hộ không có vị trí gần hồ. Cộng đồng dân cư hàng ngày sinh hoạt ngoài trời cũng thường tập trung xung quanh nguồn nước này để hưởng gió mát và không khí trong lành từ mặt hồ thổi lên. Theo số liệu nghiên cứu nhiệt độ môi trường của cơ quan khí tượng thuỷ văn trong những ngày nắng nóng khi nhiệt độ ngoài trời lên đến 380C, 390C thì nhiệt độ dưới tán cây ven hồ nước giảm tới 40C - 70C.
Đồng thời mỗi người dân ở đây được đảm bảo cung cấp nước sạch đạt tiêu chuẩn 200 lít/người cho sinh hoạt hàng ngày tới từng hộ gia đình trong khi tại các khu ở tập thể cũ vào những tháng mùa hè luôn ở trong tình trạng thiếu nước sinh hoạt, thậm chí các hộ gia đình phải luân phiên bơm tích nước vào két nước riêng theo giờ...
Do vậy có thể nói: cộng đồng dân cư KĐTM được sống trong môi trường sạch sẽ, được hít thở không khí trong lành – và sử dụng nguồn nước sạch, đó là những nguồn tài nguyên quý giá gắn liền với sức khoẻ con người.
Đẹp và tiện nghi là những cảm nhận khi ở trong không gian KĐTM. Hình ảnh kiến trúc các công trình nhà cao tầng hiện đại với mầu sắc tươi sáng hoàn toàn tương phản với các khu nhà ở cũ lộn xộn tối mầu vì ẩm mốc và xuống cấp làm ảnh hưởng mỹ quan đô thị và thị giác người dân như khu Kim Liên, Trung Tự, Thanh Xuân, Giảng Võ... hay như các dãy nhà lô phố “khấp khểnh” với lối kiến trúc vụn và đủ các loại màu sơn... Tại đây thì khác hẳn, yếu tố cảnh quan đô thị được chú trọng. Ngoài hệ thống cây xanh, các thiết bị tạo lập tiện nghi đô thị cụ thể như: hệ thống các biển báo tên phố, chỉ dẫn giao thông, các bồn cây, ghế đá, tượng phù điêu, các tiểu cảnh kiến trúc ngoài trời, đường dốc cho người tàn tật, đá lát vỉa hè, thềm bậc lan can, tường rào, hệ thống đèn chiếu sáng... đều tốt và thân thiện do được sự quản lý chặt chẽ cùng ý thức tự giác của người dân. Tất cả các yếu tố này tạo nên tâm lý, tinh thần thoải mái, yên lành cho cộng đồng dân cư....
2. Không gian căn hộ – hiện đại, thích dụng và an toàn
Nhà ở KĐTM chủ yếu là nhà cao tầng kết hợp một tỷ lệ nhỏ nhà thấp tầng kiểu biệt thự và biệt thự ghép, tạo sự phong phú cho không gian khu ở. Cũng như các không gian ở tại các biệt thự, các không gian ở tại các căn hộ nhà ở cao tầng được thiết kế đáp ứng nhu cầu cuộc sống hiện đại, rộng rãi, tiện nghi và phù hợp với mọi thành viên gia đình (chỉ tiêu trung bình diện tích sàn trên đầu người tại các KĐTM đạt được khoảng 18m2 - 20m2/người).
Các công trình nhà ở cao tầng được xây dựng tại các vị trí giữa không gian cây xanh, đón hướng gió tốt và hạn chế hướng nắng Đông và Tây gây nóng bức cho các căn hộ. Các căn hộ được thiết kế có diện tích trung bình từ 80m2- 120m2 điều kiện ở hơn hẳn so với các căn hộ tại các khu ở cũ trước đây chỉ có diện tích 45m2 - 60m2 (đối với các công trình nhà ở tái định cư và nhà ở xã hội được tính toán theo các tiêu chuẩn diện tích đặc thù riêng...). Không gian được tổ chức với phòng sinh hoạt chung rộng có nội thất sang trọng liên thông với phòng ăn – bếp tiện nghi, các phòng ngủ ấm cúng với các lô gia rộng cùng hệ thống thiết bị vệ sinh hiện đại. Là nhà cao tầng nên các căn hộ thoáng mát, tiếp nhận được nhiều không khí, gió và ánh sáng tự nhiên. Ngoài ra phải kể đến hệ thống kỹ thuật chung toà nhà như: thang máy, quạt hút thông gió, hệ thống hướng dẫn thoát hiểm, phòng báo cháy, cấp ga và các hệ thống hỗ trợ tiện ích khác đã đem lại những điều kiện thuận lợi thoải mái, tiết kiệm sức và an toàn cho sức khoẻ người ở.
Qua khảo sát thực tế một số khu đô thị, lấy thí dụ khu đô thị Trung Hoà Nhân Chính cho thấy: Đây là một trong những khu đô thị xây dựng sớm nhất, đến nay còn những vấn đề bất cập báo chí đã nêu như: mật độ xây dựng cao, các công trình kiến trúc nhà ở sao chép kiểu nước ngoài giống nhau, cây xanh ít, đường phố ngắn nhiều giao cắt...Nhưng những toà nhà xây dựng đạt chất lượng với các căn hộ tiện nghi trong khu đô thị này như các toà nhà: 34T, 18T1, 18T2... luôn thu hút người dân tìm đến ở với giá chuyển nhượng ngày càng cao. Đặc biệt rất nhiều người ở khu phố cố chuyển đến để được sống trong không gian rộng rãi nhiều gió, nắng thuận lợi cho sức khoẻ trẻ em và người cao tuổi.
Nhìn chung các căn hộ như vậy tại các KĐTM đã bước đầu đem lại cho người dân của các khu ở này có được không gian sống tốt hơn trước rất nhiều.
3. Môi trường văn hoá giầu tính nhân văn liên kết các thành viên cộng đồng gắn với sức khoẻ
Các KĐTM hình thành nhanh, vì vậy dân cư chuyển đến cư trú nhanh chóng hình thành khối cộng đồng dân cư mới. Trong khối cộng đồng dân cư đó đã xây dựng các nguyên tắc ứng xử văn hoá giữa các thành viên như tự giác thực hiện nội quy nếp sống mới tại từng tầng, từng khối nhà, đề cao tính tập thể, tôn trọng giờ nghỉ, giấc ngủ đêm, dành sự quan tâm thăm hỏi sức khoẻ người cao tuổi, chăm sóc trẻ em và người khuyết tật..., giữa con người với thiên nhiên canh quan đô thị như tuyên truyền giáo dục người lớn và trẻ em tham gia trồng cây bổ sung thêm cho không gian xanh, bảo vệ môi trường, không phá hoại cây xanh, không xả rác và làm bẩn các công trình kiến trúc cũng như làm hỏng các thiết bị kỹ thuật tạo tiện nghi đô thị. Nhờ vậy người dân đô thị từ lứa tuổi thiếu niên nhi đồng đến những người cao tuổi được vui chơi, tắm nắng, thể dục thể thao, thư giãn giao tiếp và luyện tập rèn luyện sức khoẻ, tổ chức các hoạt động văn hoá trong không gian sân vườn cây xanh và không gian kiến trúc phong phú ngay tại địa bàn cư trú. Đó chính là sinh hoạt cộng đồng của người dân bên ngoài căn hộ nhằm nâng cao sức khoẻ thể lực và tinh thần của cá nhân và gia đình.
4. Dưới góc độ nâng cao sức khoẻ người dân, các khu đô thị còn nhiều vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu hoàn thiện
Bên cạnh các ưu điểm như trên, mô hình KĐTM cũng đã bộc lộ nhiều vấn đề cần khắc phục và bổ sung cụ thể như:
- Môi trường thiên nhiên, cây xanh các khu đô thị trung bình phấn đấu đạt chỉ tiêu khoảng 7,5 - 11m2/người chưa phải là con số thuyết phục thiết lập nên môi trường thiên nhiên bền vững sống khoẻ. Trong khi đó, tỉ lệ này tại các đô thị trên thế giới như Berlin (Đức) là 50m2/người, ở Paris (Pháp) là 25m2/người, ở Moscow (Nga) là 44m2/người...
- Sự hình thành KĐTM bắt đầu từ năm 1994 đến nay chưa phải đã lâu nhưng đã có một số khu môi trường bị ô nhiễm, cảnh quan hoang phế, hạ tầng xuống cấp... Chất lượng môi trường sống tại các khu này đang ảnh hưởng trực tiếp đến sức khoẻ người ở và có nguy cơ không bằng như các khu tập thể cũ. Ví dụ ở một số khu thiếu hoặc quy mô không hợp lý của các công trình hạ tầng cơ sở như chợ, thương mại... dẫn đến hình thành các chợ “cóc”, chợ “tạm”, hàng ăn ngay tại vỉa hè khu ở gây ô nhiễm môi trường, cảnh quan nhếch nhác mà người dân đang bức xúc như ở các khu Trung Hoà Nhân Chính, Mỹ Đình, Mễ Trì... Có nơi các diện tích dành cho sinh hoạt cộng đồng như sinh hoạt văn hoá, hội họp... đã bị khai thác cho mục đích kinh doanh thành cửa hàng hoặc văn phòng cho thuê, các thảm cỏ cây xanh biến thành các vườn trồng rau của các hộ dân, đây đó rác thải xây dựng và rác thải sinh hoạt bừa bộn chất thành đống...
- Ngay cả hai khu được Bộ Xây dựng đánh giá là “khu đô thị kiểu mẫu” là khu Bắc Linh Đàm (250ha) và khu Phú Mỹ Hưng (500ha) có rất nhiều ưu điểm đã được các nhà chuyên môn và xã hội khẳng định nhưng dưới góc nhìn liên quan đến sức khoẻ người ở cũng có vấn đề cần phải bàn... Ví dụ: khu đô thị Bắc Linh Đàm là sự thành công của mô hình hài hoà cộng sinh giữa con người, thiên nhiên và môi trường nhưng vì tập trung vào một trục trung tâm trong khi diện tích khu đô thị rất lớn nên người ở phải đi xa nhà để được sử dụng các công trình thể dục thể thao và khu vui chơi nâng cao sức khoẻ. Không gian cây xanh nhỏ tại mỗi nhóm vài ba nhà mỏng, không có chiều sâu nên không yên tĩnh và bị các hoạt động dịch vụ nhỏ như trông xe, hàng quán xâm lấn, cũng như hồ nước bám sát các trục đường nên chịu tác động ô nhiễm tiếng ồn, rác và khí thải... Khu đô thị Phú Mỹ Hưng cho thấy sự khéo léo trong tổ chức không gian, đẹp, nhưng ngăn nắp đến “khô cứng”, thiếu sự hài hoà với tâm lý tình cảm tự nhiên của người ở. Trong khi người dân muốn có được môi trường thiên nhiên khu ở đẹp, tiện nghi nhưng phải đáp ứng sự tiện dụng cho các nhu cầu đa dạng hàng ngày là thư giãn yên tĩnh, giao tiếp, vui chơi và rèn luyện sức khoẻ trong không gian cây xanh rất tự nhiên không “gò ép”. Không gian này còn phải là nơi để trẻ em vừa vui chơi vừa được học hỏi, tìm hiểu một phần về cuộc sống tự nhiên của các loài thực vật và sinh vật cảnh nước ta ngay tại nơi ở.
- Thiếu quỹ đất dự phòng phát triển đang là tình trạng chung của các KĐTM dẫn đến diện tích sàn bình quân đạt được hiện nay của các khu ở khoảng 18m2 - 20m2/người sẽ giảm xuống khi khối dân cư nội tại sẽ tăng cơ học theo thời gian. Do vậy hình ảnh các khu ở chật chội, quá tải, xuống cấp, môi trường ô nhiễm như các khu tập thể cũ trước đây rất ảnh hưởng đến sức khoẻ người dân có nguy cơ tái hiện trở lại. Không chỉ diện tích sàn xây dựng mà ngay cả chỉ tiêu diện tích m2 đất khu ở trên đầu người (chỉ tiêu quan trọng phản ánh tổng thể không gian môi trường khu ở) cũng sẽ giảm trong khi Bộ Xây dựng đang đề xuất chỉ tiêu này đến năm 2030 ở các đô thị sẽ vươn lên từ 30m2 đến 50m2/người.
- Các KĐTM đến nay mới quan tâm đến các dịch vụ tiện ích về thương mại, thiếu vắng các dịch vụ văn hoá chăm sóc đời sống tinh thần người dân như: rạp hát, rạp chiếu phim, thư viện và đặc biệt là thiếu dịch vụ chăm sóc sức khoẻ... Một số dự án KĐTM được thiết lập gần đây có đề xuất xây dựng công trình y tế. Điều đó thể hiện sự quan tâm tích cực đến sức khoẻ người dân nhưng chưa đủ và phần nào trùng lập với hệ thống mạng lưới các công trình cơ sở của ngành Y tế. Vấn đề là ở chỗ các KĐTM thiếu các dịch vụ y tế cộng đồng mang tính tự giác, trực tiếp chăm sóc toàn diện sức khoẻ người dân khu ở. Ví dụ như: một trung tâm chuyên về tư vấn tâm lý, rèn luyện kỹ năng sống, hướng dẫn chăm sóc sức khoẻ, thể dục thể thao với từng loại đối tượng cụ thể theo các phương pháp truyền thống và hiện đại ngay tại môi trường thiên nhiên khu ở, được thực hiện bởi các chuyên gia y tế cộng đồng thu hút người dân tự nguyện tham gia...
5. Kết luận
Như bài viết đã nêu. Dưới góc nhìn sức khoẻ của con người, KĐTM tuy đang phải đối diện vơi nhiều thách thức và còn những vấn đề phải bàn trong quá trình phát triển... nhưng bước đầu đã thiết lập môi trường sống tốt hơn cho sức khoẻ cộng đồng dân cư, khi mà đời sống người dân đô thị ngày càng cao, vì vậy nhu cầu bảo vệ và giữ gìn sức khoẻ ngày càng được chú trọng, được quan tâm hàng đầu trong cuộc sống mỗi gia đình. Trong quá trình xây dựng các đô thị phát triển bền vững ở nước ta, mô hình KĐTM phải tiếp tục được hoàn thiện... Đô thị nước ta sẽ phát triển đến tiêu chí “Đô thị xanh”, “Đô thị sinh thái” - đó đang là xu thế của kiến trúc đô thị trên thế giới mà kiến trúc Việt Nam trong thế kỷ 21 không là ngoại lệ (Xu hướng này đã được nhận định tại Đại Hội Kiến trúc sư Việt Nam lần thứ VIII tổ chức ở Hà Nội trong tháng 4 vừa qua). Môi trường sống các khu ở được xây dựng mới tại các đô thị vì thế sẽ ngày càng được chú trọng. Các khu ở tập thể chung cư cũ chất lượng kém sẽ dần dần được phá bỏ để thay thế bằng các khu ở mới chất lượng thuận lợi hơn cho sức khoẻ, cũng như hội đủ các điều kiện chủ động đáp ứng đầy đủ nhu cầu đa dạng về chăm sóc sức khoẻ của Tổ chức Y tế thế giới đó là: “ Tình trạng hoàn toàn thoải mái cả về thể chất, tinh thần và các quan hệ xã hội chứ không phải đơn giản là tình trạng không có bệnh hay ốm yếu”.
Nguồn: TC Xây dựng, số 5/2010.