Bảo tồn & phát triển làng cổ Đường Lâm

NHẬN DIỆN ĐỂ BẢO TỒN &  PHÁT TRIỂN

Làng cổ Đường Lâm được nhận diện và đánh giá bởi một hệ giá trị đa dạng, tổng hòa, đã được tích tụ và lưu truyền trong suốt quá trình hình thành, tồn tại của cảnh vật và cuộc sống nơi này. Trước hết, đó là cấu trúc không gian ngôi làng truyền thống, bắt đầu từ cổng làng đặc trưng, tiếp đó là những đường làng, ngõ xóm phân nhánh theo kiểu “cành cây” một cách hữu cơ, linh hoạt. Các xóm có sự độc lập nhất định về không gian, đồng thời lại liên kết với nhau dẫn đến hoặc quy tụ lại tại những không gian công cộng như đình, chùa, đền, miếu, điếm, chợ… Mạng lưới liên kết ấy được bố trí rất tự nhiên, linh hoạt mà lại rất “hữu duyên” ở chỗ không phơi bày trọn vẹn mà được mở dần ra từ gần đến xa. Không những thế, ở Đường Lâm thật đặc biệt khi tất cả các nhân tố cấu thành ngôi làng truyền thống đều được lưu giữ đến bây giờ, những cái mà nhiều làng quê đã từng có nhưng đã bị tan biến trong sự phát triển của cuộc sống đương đại

Cùng với những giá trị lịch sử, văn hóa, các kiến trúc, ở đây còn cho thấy kinh nghiệm của người xưa về cách sử dụng vật liệu và phương thức xây dựng tài tình trong sử dụng đá ong hay gạch đất không nung (bùn ao trộn trấu), tạo nên nét đặc trưng của hình ảnh ngõ xóm dung dị mà hữu tình. Trong không gian ấy là những người dân Đường Lâm bao đời nay chung sống trong một cộng đồng làng xã với quan hệ dòng tộc, xóm giềng mật thiết.

Nhận diện và đánh giá làng cổ Đường Lâm đặt ra vấn đề là phải có cách ứng xử thích hợp trong nỗ lực bảo tồn một làng cổ đã được xếp hạng di tích, một di sản sống cần bảo tồn hệ thống giá trị đã được xác định nhưng không thể ngăn cản sự phát triển theo nhưng nhu cầu tất yếu của cuộc sống đương đại. Những cách làm chỉ chú trọng đến cấu trúc, không gian và vật thể mà không quan tâm thật sự đến cuộc sống cộng đồng đều sẽ dẫn đến những xung đột và bất thành.

Cuộc sống của cộng đồng dân cư sống trong không gian cư trú chính là một phần quan trọng của di tích, chính nó tạo nên những đặc trưng riêng có và bản sắc không thể thay thế của di sản. Vì vậy quyền lợi dân sinh phải đưa lên hàng đầu. Đây cũng là tính nhân văn của hoạt động bảo tồn di sản mà chúng ta rất cần phải chú ý. Mặt khác, bảo tồn không có nghĩa là “đóng băng” cái gì sẵn có, mà là bảo tồn những yếu tố cốt lõi tạo nên giá trị riêng biệt của di sản trong sự phát triển hữu cơ của nó. Sẽ thật tuyệt vời nếu cộng đồng dân cư vẫn phát triển trên mảnh đất của mình và chính họ tham gia bảo tồn di sản ấy trong sự hỗ trợ, giúp đỡ của các cấp quản lý và các chuyên gia bảo tồn.

Trên thực tế, điều này hoàn toàn có thể thực hiện được ở Đường Lâm. Đất ở của các hộ dân tại Đường Lâm khá rộng, khoảng 52% nhà ở hiện nay có diện tích từ 200 m2 đến 300m2, số còn lại là trên 300m2 (trung bình đất ở là 398m2/hộ). Các nhà tư vấn có thể giúp người dân nhưng phương án thiết kế cải tạo, mở rộng không gian ở ngay trên mảnh đất hiện tại của mình một các phù hợp. Cần nhận thức và phân biệt việc cải tạo, phát triển không gian ở đáp ứng nhu cầu sống - cái cần phải làm tốt và việc xây dựng tự phát, tùy tiện làm biến dạng khung cảnh làng quê bằng cách bắt chước vụng về kiến trúc của đô thị - cái cần phải ngăn chặn. Những trường hợp không có khả năng cải tạo, phát triển tại chỗ mới tính đến giải pháp “giãn dân” bằng những khu đất ở mới.

Như vậy, quan điểm cơ bản về bảo tồn làng cổ Đường Lâm là bảo tồn hệ giá trị tổng hợp trong đó có cấu trúc không gian làng truyền thống, những công trình kiến trúc và cảnh quan di sản cùng với toàn bộ cuộc sống cộng đồng cư dân, với mối quan hệ sinh thái bền vững. Bảo tồn làng cổ Đường Lâm không chỉ là bảo tồn di tích mà là bảo tồn các giá trị đặc trưng của một mô hình cư trú điểm dân cư nông thôn truyền thống vẫn đang tồn tại và phát triển như một cơ thể sống. Bảo tồn làng cổ Đường Lâm là sự can thiệp vào một quá trình đang tồn tại và phát triển, do đó nhiệm vụ thiên về điều tiết, điều chỉnh xu hướng biến đổi trong quá trình phát triển. Các hoạt động bảo tồn, phát huy giá trị của di tích phải gắn với chương trình phát triển kinh tế - xã hội của địa phương một cách phù hợp và không được ảnh hưởng, cản trở cuộc sống thường nhật của người dân. Những nhu cầu chính đáng và hợp lý của người dân sống trong di tích cần phải được quan tâm giải quyết thỏa đáng.

Với những hiểu biết thấu đáo về di sản và nhu cầu sống đương đại, nếu có sự chung tay thực sự của các cơ quan quản lý, đơn vị tư vấn chuyên ngành và cộng đồng dân cư một cách chuyên nghiệp, tận tâm và thân thiện, có thể tin rằng chúng ta sẽ có những lời giải thiết thực và khả thi cho việc bảo tồn di sản làng cổ Đường Lâm trong sự phát triển tất yếu của cuộc sống đương đại và mai sau.

Một góc không gian sống trong sân nhà người dân Đường Lâm
 

BẢO TỒN & PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG

Đường Lâm là một di sản quần cư nông thôn có những giá trị tiêu biểu cho làng quê vùng Đồng bằng Bắc Bộ, trong đó nổi bật là vai trò trung tâm của yếu tố con người. Để đảm bảo tính bền vững, việc quy hoạch, bảo tồn và phát triển làng cổ Đường Lâm cần được thiết lập trên cơ sở 4 tiêu chí: bền vững về tài nguyên nhân văn, bền vững về xã hội, bền vững về kinh tế và bền vững về môi trường.

Trong lĩnh vực bảo tồn di sản, phát triển bền vững có thể được hiểu là sự đảm bảo tồn tại lâu dài của di sản cho các thế hệ tương lai nhưng không cản trở nhu cầu nâng cao chất lượng sống (văn hóa xã hội, môi trường và điều kiện sống, việc làm…) của con người hiện đang sống trong di sản. Đối với Đường Lâm, vốn đã được công nhận là di tích lịch sử văn hóa quốc gia và có nhiều tiềm năng để trở thành di sản thế giới, cần khẳng định đó là con đường rất cần thiết, nếu không muốn nói là con đường duy nhất buộc phải hướng tới.

Theo quan niệm phổ biến trên thế giới, phát triển bền vững cần đảm bảo 3 trụ cột: bền vững về xã hội, bền vững về kinh tế và bền vững về môi trường. Tuy nhiên, trong lĩnh vực bảo tồn di sản, nhất là đối với các di sản sống, không thể nói đến sự bền vững nếu không duy trì được trạng thái của di sản. Vậy nên cần bổ sung trụ cột thứ tư - bền vững về tài nguyên nhân văn. Như vậy, điều kiện để một di sản sống có thể tồn tại và phát triển một cách bền vững, là nó phải đạt được 4 tiêu chí: bền vững về tài nguyên nhân văn, bền vững về xã hội, bền vững về kinh tế và bền vững về môi trường.

Mô hình du lịch khám phá nông nghiệp

- Bền vững về tài nguyên nhân văn: Tài nguyên nhân văn bao gồm tài nguyên lịch sử và tài nguyên văn hóa. Đối với Đường Lâm, đó là toàn bộ hệ thống di sản của làng cổ với những giá trị lịch sử và giá trị văn hóa, bao gồm cả yếu tố con người. Đây là nguồn tài nguyên quan trọng nhất vì nó là cơ sở cho sự tồn tại của di sản nên phải được bảo tồn bằng mọi giá. Nguồn tài nguyên này bao gồm những khía cạnh vật thể và phi vật thể nằm trong mối quan hệ chặt chẽ với nhau không thể tách rời, đó là những mối quan hệ giữa các không gian trong làng (đình, chùa, đền, bến nước…) với các lễ hội làng, giữa không gian chùa với văn hóa ẩm thực đặc trưng (chùa Mía - cơm chay), giữa ngôi nhà dân gian với lối sống đặc thù của người dân địa phương…

Ngoài ra, cũng cần phải tôn trọng sự đa dạng văn hoá và lối sống của cư dân trong các làng khác nhau. Dù sống rất gần nhau, nhưng các làng Mông Phụ, Đông Sàng, Cam Thịnh, Đoài Giáp và Cam Lâm lại có những phong tục tập quán riêng, từ việc thờ cúng, lễ hội đến nếp ăn ở, thậm chí cả khẩu ngữ.

-Bền vững về xã hội, là đảm bảo sự công bằng trong phân phối xã hội, cung cấp đầy đủ các dịch vụ xã hội bao gồm sức khỏe và giáo dục, bình đẳng giới, trách nhiệm chính trị… cho con người. Để bền vững về xã hội điều kiện tiên quyết là các hoạt động bảo tồn và phát triển phải vì con người. Nếu không được đối xử một cách phù hợp, chính họ sẽ là những tác nhân chính hủy hoại di sản. Đây là khác biệt cơ bản giữa những di sản đơn lẻ và di sản quần cư (cả đô thị và nông thôn).

Từ quan điểm bền vững về xã hội, việc giãn dân trong khu vực bảo vệ 1 của làng cổ là cần thiết nhưng cần được thực hiện một cách thận trọng và có tầm nhìn dài hạn. Trước tiên, nên ưu tiên cho việc tái định cư tại chỗ trên cơ sở đề xuất các giải pháp kiến trúc phù hợp, nhưng tuyệt đối không được tác động xấu đến cảnh quan truyền thống của làng cổ. Đối với những trường hợp buộc phải di dời, thì quỹ đất tái định cư dành cho họ nên được bố trí không quá xa làng cổ để trước mắt không ảnh hưởng đến cuộc sống thường ngày của họ, đồng thời tạo cơ hội cho họ tham gia vào các hoạt động du lịch trong làng cổ.

- Bền vững về kinh tế, tức là di sản phải có khả năng tự nuôi sống mình. Bên cạnh những công trình tôn giáo tín ngưỡng đã được xếp hạng còn là hàng trăm ngôi nhà cổ đang đối mặt với sự khắc nghiệt của thời gian. Kinh phí trùng tu ở đâu? Giải pháp đưa ra là khai thác tối ưu các lợi thế của di sản cho phát triển du lịch, lấy di sản nuôi di sản. Những số liệu thống kê trong thời gian qua cho thấy lượng khách du lịch đến với Đường Lâm đang tăng lên nhanh chóng. Kể từ khi Đường Lâm được công nhận là di sản văn hóa cấp quốc gia, lượng du khách trung bình tăng xấp xỉ 50%/năm, trong đó có tới 40% là du khách nước ngoài, điều đó chứng tỏ sức hấp dẫn của làng cổ. Tuy nhiên để đạt được sự bền vững về kinh tế, du lịch Đường Lâm cần coi trọng chất lượng hơn số lượng để người dân có thể từng bước đảm bảo cuộc sống và giàu lên nhờ di sản.

Ngoài ra phải có cơ chế phân bổ nguồn lợi thu được từ du lịch đảm bảo hài hòa giữa việc tái đầu tư cho bảo tồn di sản, nâng cao điều kiện sống của người dân địa phương và lợi ích của các nhà đầu tư.

- Bền vững về môi trường, tức là phải tôn trọng đặc điểm sinh thái tự nhiên của khu vực, bảo tồn các giá trị cảnh quan, sự đa dạng sinh học và nguồn lực tự nhiên sẵn có của nó, đồng thời hạn chế ô nhiễm môi trường. Bên trong các làng cổ, ngoài việc bảo lưu hệ thống cây xanh và mặt nước sẵn có, Đường Lâm cần bổ sung những không gian xanh tại một số địa điểm nhất định, trong đó ưu tiên trồng các loại cây bản địa, từng bước phục hồi những rặng tre bao quanh làng - vốn là một nét đặc trưng của làng truyền thống Việt vùng châu thổ sông Hồng. Hệ thống mặt nước và cánh đồng xung quanh làng cũng cần được đặt trong chiến lược bảo tồn, để một mặt giúp cân bằng môi trường sinh thái, mặt khác có thể khai thác cho các hoạt động du lịch.

Điều cần chú ý là việc phát triển du lịch làm gia tăng áp lực lên hệ thống hạ tầng, và tác động tiêu cực tới môi trường. Sự tập trung quá nhiều và thường xuyên của du khách tại một địa điểm làm cho tài nguyên du lịch không kịp hồi phục dẫn đến chỗ bị hủy hoại. Do vậy khi nghiên cứu quy hoạch bảo tồn và phát triển du lịch cần đánh giá tác động môi trường và đề xuất giải pháp phát triển du lịch bền vững, trên cơ sở duy trì được sự toàn vẹn về văn hóa, đa dạng sinh học, sự phát triển của các hệ sinh thái và các hệ thống hỗ trợ cuộc sống của con người:

Những tiêu chí trên đây là cơ sở quan trọng khi thiết lập các chiến lược quy hoạch, bảo tồn và phát triển cho Đường Lâm. Riêng với Đường Lâm không thể máy móc vận dụng những quy định trong Luật Di sản Văn hóa mà cần phải có cơ chế đặc thù, được xác định trên cơ sở làm rõ những quy luật vận hành riêng của làng cổ và phải được sự đồng thuận của cộng đồng dân cư địa phương. Di sản chỉ có thể thực sự sống nếu người dân thấy được lợi ích thiết thực của nó.

PHÁT TRIỂN DU LỊCH LÀNG CỔ TỪ SẢN PHẨM CÂY LÚA

Với thế mạnh của một làng quê thuần nông mang nhiều dấu ấn văn hóa, lịch sử, kiến trúc còn lưu giữ được đến ngày nay, làng cổ Đường Lâm hoàn toàn có thể tạo ra sự đột phá về kinh tế nông nghiệp nếu tập trung đầu tư trọng điểm cho các sản phẩm du lịch từ cây lúa. Khi người  dân có được lợi ích từ cánh đồng, họ sẽ nhận thức được giá trị của di sản cha ông và tích cực gìn giữ viên ngọc quý - làng cổ Đường Lâm.

Chuỗi sản phẩm du lịch từ cây lúa sẽ bao gồm các sản phẩm nổi bật sau:

- Tour du lịch đặc biệt “Mùa lúa chín” sẽ nhanh chóng tạo ra thương hiệu du lịch cho Làng cổ Đường Lâm với các hoạt động: Tham quan và thưởng ngoạn cánh đồng lúa chín vàng; Tổ chức các đám cưới lãng mạn trên cánh đồng, thi làm hình nộm bằng rơm, ngắm cảnh gặt lúa, phơi lúa; Ngủ đêm trên cánh đồng để hưởng thụ hương lúa vào ban đêm... Ngoài ra, chủ đề “Đêm trăng ở Đường Lâm” sẽ cuốn hút du khách với một sắc thái rất riêng biệt của nông thôn. Khách có thể tham gia lửa trại, thả đèn đom đóm, ăn các đồ nướng (khoai nướng, sắn nướng, ngô nướng...), ngắm trăng, ngắm sao, biểu diễn thời trang Rơm, thi hát đối, hát ghẹo…

- Du lịch tìm hiểu nông thôn: Du khách được tìm hiểu hệ sinh thái vườn - ao -  chuồng, tham gia cấy lúa, trồng rau, bắt cua ngoài đồng, xem cò về cánh đồng...

- Nghỉ ngơi thư giãn: Tổ chức các hoạt động như câu cá, thả diều, thăm quan đồng ruộng, hái sen, ngắm cảnh làng từ trên cao, đi thuyền trên sông Tích... Với các hình thức lưu trú tại nhà dân (home stay) và nhà nghỉ dân dã ven sông sông Tích.

- Thưởng thức văn hóa ẩm thực từ hạt gạo:

+ Các bữa cơm đặc biệt từ hạt gạo: Các bữa cơm theo nhiều chủ đề khác nhau như: Cơm Tết, cơm vua, cơm chay, cơm cúng, cơm rằm, cơm làng, cơm phố... sẽ giúp cho du khách trải nghiệm sâu sắc các giá trị văn hóa ẩm thực của hạt gạo Việt Nam.

+ Các món ăn đặc sản từ cánh đồng: các đồ nướng bằng rơm từ thịt chuột đồng, cào cào, châu chấu, cá đồng, tôm tép.... các món ăn đặc biệt từ hoa sen.

+ Các món ăn truyền thống của Đường Lâm: kẹo dồi, tương, nước chè tươi, gà Mía, các món ăn dân dã đồng quê (ngô, khoai) được giới thiệu cho du khách (khuyến khích hoạt động trong nhà cổ)

- Các sản phẩm lưu niệm từ vật liệu truyền thống địa phương như: đá ong, rơm, tre, trúc, chuối, sen, các dụng cụ truyền thống nhà nông như: rổ rá, hom, giỏ, nong nia sẽ được giới thiệu đến du khách. Các bức tranh nghệ thuật đặc biệt làm từ thóc, gạo, trấu, lá tre...

- Tham quan làng cổ và di tích: Đường Lâm sẽ là điểm đến hấp dẫn với thương hiệu “Làng Việt cổ”. Các hoạt động tham quan sẽ diễn ra: Tham quan nhà cổ, đường làng, ngõ xóm, giếng cổ; Thăm quan đình, chùa, phủ, miếu, nhà thờ họ. Tham quan cảnh quan tiêu biểu: rặng ruối, lũy tre, ao làng, cảnh quan đồng ruộng... Tham quan nhà trưng bày và giới thiệu văn hóa làng cổ Đường Lâm. Thăm quan di tích đền Phùng Hưng, đền Ngô Quyền, hội vật chùa Ón…

- Tìm hiểu truyền thống xây dựng của địa phương: Tìm hiểu cách sử dụng đá ong, giá trị xây dựng và thẩm mỹ. Các vật liệu xây dựng khác: sử dụng gạch đất, tre, cách thức dựng khung nhà tre, nhà gỗ truyền thống.

 Nguồn ảnh: Tân Phạm

Theo Tạp chí Kiến trúc Việt Nam số 8/2013