Cũng như Hà Nội, khu vực trung tâm xưa kia được gọi là phố Tây, các KTS người Pháp đã cố gắng tạo dựng nên dáng dấp và hình ảnh một Paris ở khu vực thuộc địa này. Bắt đầu từ năm 1862, những nhà quy hoạch người Pháp như Coffyn, Betraux là người đầu tiên đưa đến Sài Gòn kiểu quy hoạch phương Tây. Những phép tính số học, những nguyên tắc của hình học phẳng, hình học không gian lần đầu tiên được áp dụng vào khu vực vốn là một rẻo đất rộng chừng 5 km2 cao hơn mặt sông để tạo ra những ô phố vuông vức hình bàn cờ, các con đường thẳng tắp có vỉa hè, đèn đường, hàng cây xanh, có quảng trường và các giao lộ mà người Sài Gòn quen gọi là bùng binh. Sau 1975 về cơ bản khu vực này còn được giữ nguyên như xưa, bom đạn không làm sứt mẻ ngoại trừ dinh Toàn Quyền (1868 -1873) sau này là dinh Độc Lập bị ném bom phá hỏng năm 1962 và được xây lại mới nay là Hội trường Thống Nhất. Người Pháp tạo ra một thung lũng xanh (green valley) với một đầu là công viên Tao Đàn và đầu kia là Thảo Cầm Viên. Các công trình ở khu vực này không được xây cao quá ngọn cây dầu và đương nhiên là thấp hơn dinh Thống Đốc (nay là Hội trường Thống Nhất). Các công trình mang ý nghĩa điểm nhấn dần mọc lên, chúng vừa là các công trình mang chức năng nhưng cũng là những công trình kiến trúc tuyệt tác mang phong cách châu Âu mà tất cả còn tồn tại cho đến hôm nay. Trong số đó phải kể đến như nhà thờ Đức Bà (1877- 1880), KS Continental (1880 - 1885), trụ sở tòa án (1881 - 1885), 1882 thư viện Sài Gòn, Bưu điện thành phố (1886 - 1891), Dinh Xã Tây nay là UBND thành phố (1898 -1909), chợ Bến Thành (1911-1914), nhà hát lớn (1898-1900)… Tất cả những công trình này cùng với hơn 300 biệt thự xưa cho đến nay vẫn là niềm tự hào của người dân thành phố và là điểm đến của khách du lịch nước ngoài. Nhưng có một điều đáng buồn là có thể do nhận thức chưa tới hoặc do bức bách về phát triển kinh tế và không loại trừ cả những thỏa thuận ngầm mà các hoạt động xây cất ở khu vực trung tâm đã làm cho toàn bộ khu vực thung lũng xanh bị biến dạng và các công trình kiến trúc này bị giảm đi giá trị.
Nếu nhìn vào những bức ảnh xưa sẽ thấy các công trình này được xây dựng tuân theo các nguyên tắc cơ bản đảm bảo vừa đẹp đẽ, sang trọng nhưng lại rất giản dị. Các nguyên tắc đó là: giữ khoảng cách giữa các công trình xây dựng đủ xa để công trình nào cũng phô diễn được tất cả vẻ đẹp của mình, không có công trình nào đổ bóng lên công trình nào. Tất cả các công trình đều nhận được ánh sáng từ bốn phía làm cho các hình khối tròn, vuông nổi bật lên dưới ánh sáng tự nhiên và ánh sáng đèn, và mọi người có thể quan sát được công trình từ các góc độ khác nhau, điều này rất quan trọng đối với các công trình theo trường phái Gothic, Hy Lạp cổ đại. Các công trình được tôn thêm lên bởi cây xanh, thảm cỏ, các trang trí ngoại thất và công trình phụ trợ kèm theo.
Cho đến nay, trong quá trình nâng cấp, cải tạo thành phố, nhất là ở khu trung tâm có tuổi thọ lâu đời thì việc động chạm tới không gian quy hoạch - kiến trúc toàn bộ khu vực và các công trình di sản kiến trúc - văn hóa đơn lẻ là điều khó tránh khỏi. Các nhà chuyên môn thường có hai sự lựa chọn:
- Thứ nhất, bảo tồn công trình kiến trúc và đặt nó vào mối tương quan với cảnh quan xung quanh nhằm bảo đảm sự hài hòa cũng như giá trị của toàn bộ khu vực. Điều đó có nghĩa là việc bảo tồn không chỉ làm cho công trình không bị thay đổi so với nguyên bản mà còn làm cho các công trình và cảnh quan xung quanh trong mới quan hệ hài hòa, không làm ảnh hưởng tiêu cực đến công trình này.
- Thứ hai, bảo tồn chỉ đặt trong tâm vào công trình, nhằm bảo tồn chính công trình, cố gắng làm sao cho chúng không bị hư hỏng, xuống cấp còn cảnh quan rộng lớn xung quanh không nằm trong mối quan tâm của nhà phát triển.
Thực tế cho thấy, dù vô tình hay cố ý thì quan điểm của các nhà quy hoạch và những người có trách nhiệm tại thành phố Hồ Chí Minh đã lựa chọn cách thức thứ hai cho bảo tồn và đưa đến hệ quả là các công trình còn nguyên vẹn, nhưng giá trị nghệ thuật, thẩm mỹ và giá trị thẩm thấu thị bị giảm đi nhiều, chưa kể một vài trường hợp do sơ suất mà còn bị mất hẳn đi. Một vài trường hợp điển hình sau đây có thể tham khảo:
• Trường hợp Nhà hát thành phố. Năm 1995, KS Caravelle nằm ngay sát Nhà hát thành phố (opera house), chỉ cách một con đường rất hẹp, tiến hành cải tạo và xây mới từ 3 tầng thành 45 tầng và hệ quả là nhà hát thành phố trở thành một cái hộp diêm nhỏ xíu bên cạnh người khổng lồ cao chừng 200 mét.
• Tương tự như thế nhà thờ Đức Bà (The Notre – Dame) là một trong số các công trình được coi là đẹp nhất thành phố, là điểm nhấn và là tâm điểm của thung lũng xanh. Với hình khối khiến trúc thanh thoát, hai chóp nhọn đối xứng vươn cao nổi bật lên trên nền trời xanh, phông nền là rừng cây xanh của công viên trung tâm và tòa nhà bưu điện thấp tầng cũng với phong cách kiến trúc cổ điển. Hơn thế nữa nhà thờ Đức Bà lại nằm ngay ở điểm giao của hai truc đường chính là Lê Duẩn và Phạm ngọc Thạch. Nhưng tình hình bắt đầu đổi từ năm 1999 khi cao ốc hiện đại đầu tiên xuất hiện. Đó là cao ốc Diamond Plaza cao 25 tầng, bọc kính xanh mọc lên cách nhà thờ Đức Bà chưa đến 100m. Công trình này mở đầu cho một cuộc đua xây chèn và đập phá các tòa nhà cũ để xây các tòa cao ốc mới hàng chục tầng. Trong đó phải kể đến các đại gia như Kumho Asiana, Metropolitan, Vincom Tower, làm cho thung lũng xanh bị biến dạng và thế vào đó là một rừng ken đặc các khối vật chất bê tông, kính phản quang, inox, nhôm, sắt nén chặt vào trong một khu vực chật hẹp theo quan điểm đô thị nén. Những công trình như thế sẽ vẫn tiếp tục mọc lên uy hiếp các di sản kiến trúc và lịch sử. Năm 2004 công trình “The one HCMC” hoàn tất, khi đó chợ Bến Thành có hơn 100 năm tuổi sẽ trở thành một cái chuồng chim bé nhỏ trước hai tòa tháp đôi to lớn cao 55 tầng (gần 300 mét) với hai khối đế to lừng lững, chỉ cách vài trăm mét.
Trong quá trình phát triển, cũng do kiểm soát không tốt cho nên đã xảy ra tình trạng rất nhiều công trình có giá trị lịch sử bị biến mất. Ví dụ công viên Chi Lăng được xây dựng năm 1890 bị thay đổi tính chất là công viên công cộng vào năm 2010; Cây cầu sắt bắc qua kênh Thị Nghè trong Thảo Cầm Viên xây dựng năm 1927 đã bị dỡ bỏ thành sắt vụn năm 1990. Trong quá trình xây dựng đại lộ Đông - Tây nay là đại lộ Võ Văn kiệt thì hàng loạt dãy nhà cổ mang phong cách kiến trúc Nam Trung Hoa do người Hoa từ Quảng Đông, Quảng Tây, Phúc Kiến mang đến cũng bị phá bỏ hoàn toàn, không còn dấu tích. Điều đó cho thấy việc bào tồn các di sản kiến trúc trong quá trình cải tạo nâng cấp ở thành phố Hồ Chí Minh nói riêng và các thành phố của Việt Nam nói chung còn nhiều điều chưa ổn. Một chuyện nên biết là thành Phố Phnom Penh của Campuchia cũng được người Pháp bắt đầu xây dựng vào năm 1870 (cùng thời với thành phố Sài Gòn), trải qua bao thăng trầm khói lửa, nhưng trung tâm của Phnom Penh vẫn giữ được gần như nguyên trạng so với thiết kế ban đầu do quy chế xây dựng của Thành phố Phnom Penh rất chặt chẽ, các công trình mới mọc lên sau này đều phải nằm cách xa khu trung tâm ít nhất 3 km và phải thấp hơn Hoàng Cung.
Trên cơ sở nghiên cứu của Nikken Skkei, Thành phố Hồ Chí Minh đang hoàn thiện đề án quy hoạch chi tiết 1:2000 cho khu vực trung tâm TP.HCM và sẽ công bố vào năm 2014 theo hướng hạn chế tối đa xây cao ốc tại khu vực lõi 930 ha mà chuyển dần ra bên ngoài và tập trung chủ yếu vào Thủ Thiêm và bờ Tây sông sài gòn. Quyết định đã có phần muộn, nhưng dù sao vẫn còn có ích với nhiều công trình di sản kiến trúc và văn hóa khác, bởi thành phố HCM có hơn 170 công trình nằm trong diện cần bảo tồn.
PGS.TS Nguyễn Minh Hòa
Trưởng khoa Đô thị học, trường ĐH Quốc gia Tp.HCM, Phó chủ tịch Hội Quy hoạch và phát triển đô thị Tp.HCM
Nguồn ảnh: Internet
Theo Tạp chí Kiến trúc Việt Nam sô 7/2013