2.Các thách thức mà thành phố Đà Nẵng phải đối mặt
2.1. Tăng tần suất và cường độ lũ
Tần suất và cường độ lũ ở thành phố Đà Nẵng đang gia tăng do quy hoạch sử dụng đất, giao thông, và các cơ sở hạ tầng khác gây cản trở hoặc làm chệch đường thoát nước những khu vực không có nguy cơ ngập lụt trước đây và do tác động của BĐKH làm cho tần suất và lượng mưa tăng. Đà Nẵng là nơi thường xuyên chịu tác động của ngập lụt từ các trận mưa lớn kết hợp với triều cường và nước dâng do bão. Trong 15 năm qua, thành phố đã phải gánh chịu nhiều thiệt hại to lớn từ các trận lụt năm 1999, 2007, và 2009, Trước đây, phần lớn diện tích ngập lụt tập trung ở khu vực phía Bắc trung tâm thành phố dọc theo sông Cu Đê, và vũng trữ lũ phía Nam giữa sông Cẩm Lệ và sông Quá Giáng. Dựa trên tính toán của các chuyên gia URUP2, khả năng thoát lũ của hạ du hệ thống sông Vu Gia và Thu Bồn thấp hơn 20 lần so với khả năng cần thiết để giảm thiểu các tác động của các đợt lũ có thể xảy ra. Vấn đề này ngày càng trầm trọng hơn trong tình trạng san lấp ở khu vực thấp trũng. Đây là thách thức thực sự đối với quy hoạch tổng thê hiện nay đang nhằm đến phát triển ở vùng đất thấp. Theo kết quả của dự án xây dựng mô hình ngập lụt do Sở Xây dựng Đà Nẵng, trường Đại học Bách Khoa Đà Nẵng, Viện nghiên cứu Thủy lợi miền Nam, và ISET thực hiện, nếu quy hoạch tổng thể đến năm 2030 được thực hiện đầy đủ như đã vạch ra, thì ngay cả trong đợt lũ tần suất 10% (tức xảy ra 10 năm một lần), rất nhiều diện tích trong khu vực mới phát triển cũng có thể bị ngập sâu từ 0,3-0.5 m, và các khu thấp trũng lân cận có thể ngạp trong lũ sâu tới 3m.
2.2. Tăng lượng mưa cực trị
Phân tích của chúng tôi chỉ ra rằng BĐKH có khả năng làm tăng cường độ các trận mưa vừa và mưa lớn ở Đà Nẵng và các khu vực xung quanh. Các trận mưa nhỏ hơn, xảy ra trung bình khoảng 10 năm một lần hoặc ít hơn, có thể sẽ không thay đổi nhiều.
2.3. Quy hoạch đô thị dựa trên kinh nghiệm quá khứ đang gặp thách thức
Theo quy hoạch tổng thể thành phố, cốt nền xây dựng tối thiểu phả bằng tần suất lũ 1-5% (lũ 20-100 năm một lần) tuỳ theo vị trí dựa trên số liệu mức ngập lụt quá khứ, Cốt nền xây dựng ở khu đô thị mới phía Nam tương ứng với xác suất lũ 5% (tần suất 20 năm). Do đó, cốt nền ở các khu dân cư mới đã được nâng lên từ 1 đến 6 m so với cốt nền hiện tại tuỳ từng địa điểm. Việc nâng cốt nền xây dựng là nguyên nhân gây thêm thiệt hại cho cả khu vực khi lụt xảy ra. Tăng cốt nền tức là cản đường nước thoát, lấy đi khu vực trữ lũ để nước có thể tràn rộng ra và chảy chậm lại, và khiến nước sông chảy xiết hơn khi chảy về các quận trung tâm thành phố.
Theo báo cáo tổng kết dự án “Xây dựng mô hình thuỷ văn - thuỷ lực và mô phỏng phát triển đô thị thành phố Đà Nẵng” do Trung tâm nghiên cứu Bảo vệ Môi trường - Đại học Đà Nẵng thực hiện, BĐKH sẽ làm tăng mực nước ở trạm Cẩm Lệ lên 0,105m vào năm 2030, như vậy là nhỏ hơn rất nhiều so với tác động của phát triển đô thị (khoảng 0,62m). Cụ thể, khi khu vực Hoà Xuân và các khu vực khác được để ngỏ, mực nước ở quận Cẩm Lệ là 3,98m, Khi các khu vực này được san lấp, mực nước này ở Cẩm Lệ sẽ là 4,6m. Đây là một vấn đề lớn cần xét tới trong quá trình xây dựng chiến lược quy hoạch và phát triển đô thị. Ngập lụt sẽ nghiêm trọng hơn khi có thiên tai lớn xảy ra, khi có BĐKH, và phát triển đô thị. Điều đó một lần nữa khẳng định rằng quy hoạch hiện tại sẽ tạo ra những khu dân cư chịu nguy cơ cao trong vùng thấp trũng.
2.4. Thiệt hại kinh tế và nguy cơ thiệt hại về người trầm trọng hơn trong quy hoạch tổng thể hiện nay
Mô hình ngập lụt cho thấy việc phát triển đô thị trong tương lai nếu hoàn tất như trong bản kế hoạch tổng thể đề xuất đến năm 2050, thì diện tích ngập lụt sẽ tương đối lớn, bao phủ hầu như toàn bộ khu vực phía nam của thành phố mặc dù khu vực này đã được nâng nền. Mực nước sẽ dâng cao ở những xã thượng nguồn gần kề với khu vực mới tôn nền và sinh kế, nhà ở, tài sản và cơ sở hạ tầng ở những xã nông nghiệp này sẽ chịu tác động nặng nề của lũ lụt. Một vùng dân cư rộng lớn mới phát triển cũng sẽ bị ngập trong nước sâu từ 1-1.5m, gây thiệt hại cho nhà cửa, làm giảm giá trị,giá cả đất đai và sức hút với các nhà đầu tư, Những khu vực ngập hơn 2m sẽ bị thiệt hại nặng nề vì ngập sâu kéo dài. Hệ thống đường giao thông, chủ yếu là đường bê tông ở những khu thấp trũng có khả năng bị tê liệt hoàn toàn trong lũ, gây cản trở công tác sơ tán, cứu hộ và ứng phó khẩn cấp.
3. Giải pháp bảo vệ phát triển đô thị trong tương lai
Có thể kết luận rằng phát triển thành phố Đà Nẵng ở vùng thoát lũ hạ du sông Vu Gia – Hàn sẽ tạo nút thắt cổ chai đối với dòng nước chảy sang phía đông và làm giảm khả năng điều hoà nước lũ. Vì thế, nó làm tăng ngập lụt ở những xã đễ bị tổn thương ở thượng nguồn khu vực tỉnh Quảng Nam và các khu vực hay có lũ ở thành phố Đà Nẵng. Khi mưa lớn xảy ra, nước lũ sẽ bị chặn lại phía sau các con đường và tràn qua các khu dân cư đã được san lẩp trong khu vực san lấp trong khu vực thoát lũ trước đây. Việc giảm thiểu các vật cản trong khu vực thoát lũ, đồng thời, quản lý hành lang thoát lũ và cải thiện tiêu thoát nước là biện pháp bền vững duy nhất nhằm giảm thiểu mối hiểm hoạ gắn liền với ngập lụt, cả trong hiện tại lẫn trong tương lai lâu dài dưới những tác động của BĐKH. Hệ thống đê bao và việc san lấp đất để ngăn lũ cho các khu đô thị sẽ chuyển dịch rủi ro từ một khu vực sang các khu vực khác. Nó không thể ngăn chặn được lũ lụt. Vì thế, trong thực tế, các chiến lược thích ứng truyền thống với BĐKH chỉ dựa vào đê kè hoặc nâng nền sẽ chỉ phân bố lại rủi ro chứ không thể giảm thiểu được rủi ro. Thứ hai, sẽ luôn luôn tồn tại hiểm hoạ từ lũ lụt, dù có hay không một hệ thống chống ngập. Nếu thành phố phát triển về phía khu vực trũng thấp và vùng thoát lũ, nó sẽ phải đối mặt với những thổn thất nghiêm trọng về kinh tế và có thể cả về người khi có lũ lụt lớn xảy ra. Mặt khác, lũ nhỏ hàng năm cũng mang lại lới ích cho nông nghiệp và giúp kiểm soát độ mặn của nước. Về nguyên tắc, cơ sở hạ tầng chống ngập và thuỷ lợi cần cho phép lũ mùa xảy ra, đồng thời bảo vệ người và tài sản trước những tai biến khí hậu có khả năng đe doạ tính mạng của người dân. Thứ ba, nếu quy hoạch tổng thể hiện nay của thành phố được triển khai mà không có sửa đổi gì, thì lũ lụt sẽ còn diễn biến trầm trọng hơn và mức độ thiệt hại về tính mạng và tài sản từ một vì một cơn lũ tương tự như lũ 2007 sẽ còn to lớn hơn nữa.
Dựa vào những kết luận trên, chúng tôi đưa ra một số khuyến nghị cho hành động của chính quyền địa phương nhằm giảm thiểu nguy cơ lũ lụt hiện tại, đồng thời tăng cường khả năng thích ứng với BĐKH trong tương lai. Từng hành động của đề xuất này cần phải được nghiên cứu kỹ lưỡng hơn và thiết kế thật tỉ mỉ, nhưng tất cả đều nằm trong tầm năng lực và chức năng nhiệm vụ của các sở ngành chuyên môn của thành phố hiện nay. Thứ nhất, trên thực tế, việc xây dựng các khu đô thị mới cao hơn mực nước lũ đã làm gia tăng ngập lụt bởi nó tạo ra các tường cản mới và cao hơn, ngăn không cho nước đổ về hạ lưu sông Hàn. Cầu xây không đủ rộng, các đường mới hạn chế dòng chảy tràn, các khu dân cư mới xây ngay giữa đường thoát lũ và việc nâng nền ở các công trình xây dựng đã hướng dòng chảy về các khu dân cư cũ trước đây chưa có ngập lụt nghiêm trọng xảy ra. Những biện pháp này cần được điều chỉnh nhằm để tránh cho nguy cơ lũ lụt không trở nên trầm trọng hơn trong tương lai. Việc làm cấp thiết với các sở ngành liên quan và lãnh đạo thành phố Đà Nằng hiện nay là điều chỉnh lại quy hoạch không gian, trong đó kiểm soát chặt chẽ bất kỳ công trình xây dựng nào sẽ chiếm mất phần không gian cho nước. Thứ hai, nếu quy hoạch tổng thể và các công trình dự án được hoàn thành như trong đề xuất, kết quả sẽ là gia tăng ngập lụt, gia tăng tổn thất về người và của. Hạn chế xây dựng mới khu vực đât thấp phía nam là một đòi hỏi rất khó khăn, nhưng thực sự cần thiết. Han chế xây dựng, song song với cải thiện thoát nước sẽ giảm thiểu và phân chia nguy cơ lũ lụt một cách đồng đều hơn…Mục đích là tạo ra các tuyến thoát lũ dọc theo các dòng sông và trong những khu vực thấp trũng, và phát triển nhữung vùng tập trung nhà cao tầng, nhằm giảm thiểu việc cản nước, trong đó các khu thấp trũng có mật độ dân cư thấp và nhà thấp cũng có thể đóng vai trò thoát lũ. Các công trình xây trên cọc cũng có thể được coi là một mô hình sống chung với lũ ở những khu vực này. Trong đề xuất này, các cầu cần được mở rộng và đường mới xây cần được xây trên trụ phía trên đường thoát lũ, hoặc xây thấp để lũ có thể tràn qua.
Ở những thành phố phát triển hàng đầu thê giới phải chịu nguy cơ lũ lụt gia tăng do BĐKH, người ta đang ngày càng quan tâm đến việc bảo vệ không gian cho nước lũ trong những tình huống xấu nhất, bởi họ nhận thức được rằng không phải lúc nào cũng ngăn chặn được lũ lụt khi điều kiện tương lai thay đổi. Để cho phép chống chịu với những hiện tượng cực đoan chưa từng xảy ra trước đây, nhiều khả năng sẽ xảy đến trong vòng 40-50 năm nữa, thành phố Đà Nẵng cần phải vạch ra nhiều biện pháp khác nhau để thích nghi với tình trạng mực nước cao và tránh làm vấn đề xảy ra nghiêm trọng hơn. Một thành phố làm trầm trọng thêm nguy cơ lũ lụt do quy hoạch yếu kém và phát triển đô thị thiếu định hướng đúng đắn sẽ nhanh chóng đánh mất vị thế của mình là một “thành phố xanh”
Nguồn: Tạp chí Quy hoạch đô thị, Số 17/2014