Hệ thống đô thị biển của Việt Nam chủ yếu tập trung dọc vùng duyên hải từ Bắc vào Nam (trải dài 3.260km), trên cơ sở các tiểu vùng duyên hải cơ bản là: Vùng duyên hải Bắc Bộ, Trung Bộ và Nam Bộ. Các tiểu vùng Duyên hải này đóng vai trò là cửa ngõ hướng biển của các vùng kinh tế trọng điểm quốc gia, nối các hành lang kinh tế Bắc - Nam, Đông - Tây ra với biển, tạo nên thế và lực trong phát triển kinh tế, xã hội của từng vùng và trong phạm vi cả nước. Đây cũng chính là một trong những đặc điểm cơ bản của hệ thống đô thị biển Việt Nam trong quá trình công nghiệp hóa - hiện đại hóa đất nước, cũng như quá trình hội nhập khu vực và quốc tế.
Chiến lược phát triển đô thị biển
Chiến lược hướng tới một nền “kinh tế biển xanh” đã được xác định trong Nghị quyết số 26/NQ-CP ngày 05/03/2020 về Kế hoạch tổng thể và Kế hoạch 5 năm của Chính phủ, thực hiện Nghị quyết số 36-NQ-TƯ ngày 22/10/2018 Hội nghị lần thứ 8 Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XII về Chiến lược phát triển bền vững kinh tế biển Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045. Chiến lược này là cơ sở để chúng ta có những quyết sách phát triển cụ thể, trong đó có công tác quy hoạch các đô thị biển (gồm có đô thị ven biển, đô thị đảo và đô thị “thuần biển”) giữa ba mảng không gian (không gian biển, không gian đảo và không gian ven biển). Đây là điểm khác cơ bản so với quy hoạch phát triển các đô thị “thuần đất liền”.
Thực tế hiện nay, đô thị biển ở nước ta mới phát triển tập trung ở dải ven biển, với mô hình các đô thị ven biển mà chưa có đô thị đảo và đô thị trên biển đúng nghĩa. Trong khi đó, ngoài việc phát triển các đô thị ven biển, một số quốc gia đã có những đô thị đảo nổi tiếng, đô thị đảo nhân tạo, đô thị “nổi trên biển” gắn với các cửa ngõ giao thương quốc gia như cảng biển nổi, sân bay nổi, đảo nổi… cũng đã và sẽ được xây dựng. Các dạng đô thị biển này được xây dựng ban đầu từ vốn tự nhiên và vốn con người, quá trình phát triển sẽ tích tụ dân số và làm tăng vốn xã hội. Do vậy, cũng có những giá trị đã hoặc sẽ bị đánh đổi bên cạnh những giá trị đặc thù còn tồn tại và những giá trị đặc hữu phải giữ lại. Một dự án đô thị biển muốn tồn tại được trên hệ sinh thái tự nhiên biển - ven biển, chính nó phải trở thành một hệ sinh thái đô thị biển đa chiều, là một bộ phận không thể tách rời của hệ sinh thái tự nhiên và xã hội.
Trong quá trình hình thành và phát triển các loại hình đô thị biển, việc giữ gìn giá trị của cảnh quan, tài nguyên thiên nhiên và các hệ sinh thái biển, đảo là việc làm cần thiết; quy hoạch và lựa chọn các kiến trúc - đô thị xanh, thông minh, thân thiện với môi trường, thích ứng với biến đổi khí hậu và phù hợp văn hóa bản địa. Đặc biệt là đô thị biển cộng sinh với hệ sinh thái tự nhiên để cùng tạo ra các mô hình phát triển giá trị gia tăng cao hơn - đang là xu hướng tất yếu của thời đại và ở Việt Nam, nhất là khi tình trạng biến đổi khí hậu đang ngày càng trở nên nghiêm trọng hơn bao giờ hết.
Lấn biển phát triển đô thị - hướng mở tích cực
Trong quá trình phát triển của mỗi nước, mạng lưới đô thị nói chung, các đô thị biển nói riêng chiếm vai trò rất quan trọng không những về kinh tế, xã hội mà còn đảm bảo an ninh quốc phòng và phát triển bền vững. Bởi vậy, mỗi nước đều hoạch định chiến lược phát triển đô thị và điểm dân cư nông thôn, trong đó chú trọng các hành lang ven biển gắn với các khu kinh tế tổng hợp theo điều kiện, hoàn cảnh cụ thể của nước mình nhằm thúc đẩy quá trình phát triển kinh tế, xã hội và đô thị hóa có chất lượng hơn.
Hiểu rõ và nhận thức đúng đắn vai trò và tầm quan trọng của đô thị hóa, trong đó có các đô thị biển, các nước trên thế giới, nhất là các nước đang phát triển đã, đang và sẽ luôn chú trọng quan tâm đến những mặt tích cực để tận dụng mọi lợi thế của quá trình này.
Để có được các vùng, khu vực kinh tế này phải có các hạt nhân đủ mạnh về tiềm lực kinh tế, có mối quan hệ đa chiều, có cửa ngõ giao lưu rộng mở mà những hạt nhân đó chính là các đô thị, hoặc chùm các đô thị với đúng nghĩa của nó trong bối cảnh nền kinh tế thị trường có sự cạnh tranh khốc liệt (chứ không phải các đô thị thuần túy theo khái niệm với chức năng hành chính…)
Tuy nhiên, cách thức quy hoạch phát triển đô thị biển ở mỗi quốc gia có khác nhau tùy thuộc vào đặc điểm kinh tế, xã hội, điều kiện tự nhiên, nguồn lực, nhu cầu phát triển của mỗi nước. Việc lấn biển lấy đất xây dựng phát triển đô thị trong vài năm trở lại đây đã trở thành một hướng mở tích cực cho các đô thị ven biển eo hẹp về quỹ đất xây dựng.
Ở Việt Nam thời gian qua đã có nhiều dự án lấn biển để phát triển đô thị, du lịch… Điển hình như TP.Rạch Giá (Kiên Giang), TP.Vũng Tàu (Bà Rịa - Vũng Tàu), TP.Nha Trang (Khánh Hòa), TP.Hạ Long (Quảng Ninh) hay như dự án lấn biển tại Cần Giờ (TP.HCM) vừa được Chính phủ phê duyệt…
Nhiều dự án lấn biển phát triển đô thị đạt hiệu quả cao về kinh tế, xã hội, đảm bảo an ninh môi trường, phát triển bền vững do quy hoạch được nghiên cứu kỹ, ranh giới lấn biển được xác định rõ, không ảnh hưởng tới các vùng cảnh quan liền kề), quản lý thực hiện quy hoạch nghiêm túc, hiệu quả. Trong đó phải kể đến các dự án lấn biển tại TP.Rạch Giá (Kiên Giang), khu vực đường Trần Quốc Nghiên, TP.Hạ Long hay TP.Cẩm Phả (Quảng Ninh)… Ngày càng có nhiều dự án lấn biển ra đời với nhiều loại quy mô, tính chất, cách thức quy hoạch lấn biển khác nhau. Đây có thể được coi là quy luật tất yếu song để các dự án này phát triển bền vững cần có sự nhìn nhận nghiêm túc trên cơ sở khoa học, khách quan… tránh làm theo phong trào tổn hại đến môi trường cảnh quan, tài nguyên biển.
Phát triển đô thị biển - tầm nhìn định hướng cho tương lai
Với vị trí địa lý và vị thế của một quốc gia biển, việc tiến ra biển lớn bằng cách sớm hoàn thiện các chuỗi đô thị biển để khẳng định thế đứng của một quốc gia biển, đồng thời góp phần thực hiện thành công “Chiến lược phát triển bền vững kinh tế biển Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045” là hết sức cần thiết.
Để có tầm nhìn phát triển cực kinh tế đô thị biển đa chiều ở Việt Nam song không làm ảnh hưởng tới môi trường, cần hiểu rõ về các loại hình phát triển đô thị biển. Đô thị biển không chỉ là đô thị thông thường, mà phải thực sự là cực đô thị tăng trưởng trên không gian biển, phải là điểm nối kết các điểm cực tăng trưởng trong 3 mảng không gian biển, đảo và ven biển như: Đô thị ven biển, đô thị đảo, và đô thị nổi trên biển
Đô thị ven biển
Đô thị ven biển được xem là các cực mũi nhọn phát triển kinh tế biển. Trong xu hướng liên kết kinh tế và hợp tác hiện nay, việc lựa chọn các đô thị ven biển để phát triển và liên kết kinh tế là yêu cầu bắt buộc đối với các địa phương có biển, điều đó sẽ giúp các tỉnh, vùng tiết kiệm được nguồn lực về tài chính, nhân lực, khoa học công nghệ… của địa phương. Bên cạnh đó, cần phải tập trung nguồn lực cho các đô thị ven biển, nhằm tạo sự đột phá mạnh và sức lan tỏa rộng đối với quá trình phát triển kinh tế - xã hội của địa phương. Trong chuỗi phát triển của các đô thị ven biển đều cần phải thực hiện đồng thời và tổng thể ba phương diện.
Thứ nhất, khai thác không gian biển, thiên nhiên biển (mặt biển, dưới biển, bầu trời trên biển…)
Thứ hai, khai thác vùng bờ biển, cảnh quan ven biển (các cảng biển, bãi biển, khu kinh tế ven biển…)
Thứ ba, các lĩnh vực “hậu cần, kết nối” và “thị trường” cho kinh tế biển (vận tải biển, dịch vụ biển, chế biến sản phẩm khai thác biển, khoa học công nghệ, kết nối du lịch biển với tuyến du lịch đất liền, thị trường cho đầu ra của sản phẩm khai thác từ biển…)
Không gian kiến trúc cảnh quan đô thị chịu nhiều tác động lớn nhất khi xây dựng các công trình cao tầng ven biển. Các công trình cao tầng ven biển là điểm nhấn của đô thị, tạo sức hút mạnh mẽ đối với du lịch địa phương. Quá trình phát triển nhà cao tầng cần chú trọng phát triển hạ tầng đồng bộ kèm theo, chú trọng giữ gìn bản sắc đặc trưng của môi trường tự nhiên của địa phương.
Việc xây dựng nhà cao tầng ven biển là một xu thế của nền kinh tế du lịch biển, tuy nhiên cần được áp dụng một cách thận trọng. Cách sử dụng kiến trúc cao tầng ở các đô thị biển cần hướng đến tối ưu hóa cảnh quan, không gian và nâng cao chất lượng phục vụ để thu hút khách du lịch. Cần hoàn thiện hệ thống các văn bản quy định riêng cho nhà cao tầng ở ven biển. Các công trình cao tầng phải đảm bảo xây dựng đúng theo quy hoạch, đảm bảo được đủ diện tích công cộng, đất cây xanh cho khu vực ven biển.
Đô thị đảo
Khu đô thị đảo như một hình thái nâng cấp của Khu đô thị, mang đầy đủ yếu tố của một khu đô thị nhưng chưa được địa phương hóa để phù hợp với nhu cầu của người dân vùng biển đảo. Một trong những ưu điểm vượt trội của các khu đô thị đảo so với những khu đô thị thông thường đó là cư dân tại đây luôn được tận hưởng bầu không khí trong lành, thiên nhiên ôn hòa nhờ không gian sống gần gũi với tự nhiên.
Sau khi chính thức lên thành phố từ 01/01/2021, thành phố Phú Quốc đứng trước yêu cầu phát triển đô thị bên cạnh với phát triển du lịch. Cơ sở hạ tầng tại Phú Quốc cũng đòi hỏi sự đầu tư đồng bộ để phát triển bền vững. Các khu dân cư cũ tại Phú Quốc như Dương Đông đã quá tải; trong khi đó khu dân cư mới hạ tầng chưa phát triển và còn thưa thớt. Đây là thời điểm mà Phú Quốc cần đẩy mạnh các dự án phát triển đô thị mới đáp ứng nhu cầu của dân cư trên đảo và tối ưu hóa lợi thế phát triển du lịch sẵn có. Chỉ khi giải quyết được bài toán phát triển đô thị thì Phú Quốc mới có thể vươn lên thành điểm đến tầm cỡ Quốc tế. Để làm được điều này cần thực hiện tổng thể trên các phương diện:
Thứ nhất, cần quán triệt nguyên tắc xuyên suốt trong chỉ đạo và quản lý, quy hoạch, triển khai mọi hoạt động đầu tư cơ sở hạ tầng và phát triển dịch vụ du lịch phải căn cứ đáp ứng đồng thời các tiêu chí của phát triển bền vững. Cần quán triệt trong các cấp chính quyền địa phương trong việc phê duyệt các dự án đầu tư du lịch tại Phú Quốc phải đáp ứng các yêu cầu đảm bảo các mục tiêu kinh tế, xã hội và môi trường gắn với các chỉ tiêu phát triển bền vững. Nguyên tắc trên cần đưa vào Nghị quyết, quy định bắt buộc đối với mọi chủ thể, công khai minh bạch tới mọi cán bộ và người dân để đảm bảo sự phát triển dài lâu của Thành phố đảo. Từ nhận thức đến hành động, từ văn bản chính sách đến thực thi trên thực tiễn phải được thực hiện vì sự phát triển lâu dài của nhiều thế hệ đối với thành phố đảo đầu tiên của Việt Nam.
Thứ hai, xây dựng và hoàn thiện thể chế quản trị đối với mô hình thành phố đảo gắn với phát triển du lịch biển. Việc hoàn thiện thể chế quản trị nói chung với mô hình thành phố đảo hướng đến phát triển dịch vụ, du lịch sẽ là một bước đi tiên phong. Với việc được thành lập thành phố đảo du lịch đầu tiên của Việt Nam, Phú Quốc đã trở thành một thể chế tiên phong trong việc phát triển định hình gắn chặt với sự phát triển của ngành du lịch dịch vụ. Công tác thành lập và thí điểm thực hiện chưa có tiền lệ sẽ phát sinh nhiều vấn đề cần điều chỉnh, hoàn thiện, do đó cần có các bộ phận tinh nhuệ để tổ chức. Chú ý xây dựng thể chế quản trị minh bạch và có sự kiểm soát chặt chẽ. Thể chế này cần linh hoạt trong phạm vi có thể để vì mục tiêu lớn thu hút và tạo điều kiện cho các nhà đầu tư và thân thiện, an toàn với du khách. Lấy mục tiêu phát triển du lịch biển là then chốt và chiến lược dài lâu để định hình và xây dựng lộ trình thực hiện.
Thứ ba, có thể nói đây là thành phố đảo đầu tiên ở Việt Nam, nên việc phát triển kinh tế biển gắn với bản sắc văn hóa và đặc thù tự nhiên của Phú Quốc là cần thiết, đồng thời cần thu hút đầu tư cơ sở hạ tầng du lịch để tạo sự đột phá và kéo các nhà đầu tư lớn tạo động lực thúc đẩy phát triển nhanh và bền vững.
Thứ tư, Thành phố Phú Quốc xác dịnh đẩy mạnh xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội đồng bộ là khâu đột phá quan trọng trong phát triển đảo ngọc Phú Quốc. Thành phố huy động mọi nguồn lực, vận dụng các cơ chế, hình thức đầu tư tập trung đẩy nhanh tiến độ đầu tư phát triển kết cấu hạ tầng đồng bộ, giao thông, cấp điện, cấp nước, xử lý chất thải, nước thải, các khu đô thị mới, trung tâm thương mại… bảo đảm phát triển đúng hướng, bền vững. Chú trọng tới các công trình trọng điểm như: Cảng hàng không quốc tế Phú Quốc, Cảng biển quốc tế An Thới, Cảng biển hành khách quốc tế Dương Đông, trục chính giao thông Nam - Bắc đảo, đường vòng quanh đảo… tạo kết nối liên thông với các trung tâm đô thị lớn trong nước và một số quốc gia trên thế giới qua đường hàng không và đường biển.
Đô thị nổi trên biển
Trong thực tế, đô thị biển ở nước ta hiện mới phát triển tập trung ở dải ven biển - chỉ là các đô thị ven biển, và cuối năm 2020 lần đầu tiên Chính phủ cho phép chính thức xây dựng đô thị đảo Phú Quốc. Chưa hình thành “chuỗi đô thị đảo”, cũng như chưa có “đô thị nổi trên biển”. Trong khi ở một số quốc gia trên thế giới, ngoài phát triển các đô thị ven biển đã có những đô thị đảo nổi tiếng từ những thế kỷ trước (các nước khu vực Địa Trung Hải), đô thị trên các đảo nhân tạo, đô thị “nổi trên biển” gắn với cảng biển nổi, sân bay nổi… Trong bối cảnh có sự chuyển dịch rõ rệt cấu trúc an ninh - chính trị trên thế giới, khu vực và trên Biển Đông, ngoài việc củng cố các đô thị ven biển, phát triển đô thị đảo, Việt Nam cần nghĩ đến xác lập các đô thị nổi trên biển ở những địa điểm phù hợp, có khả năng tạo ra động lực phát triển kinh tế, chính trị, xã hội khi cần thiết.
Trong thực tế, đô thị biển ở nước ta thực ra mới thấy phát triển tập trung ở dải ven biển, chỉ là các đô thị ven biển, hiện chưa có đô thị đảo và đô thị trên biển theo đúng nghĩa của nó. Vì vậy, muốn phát triển các cực kinh tế biển để thúc đẩy liên kết vùng trong phát triển kinh tế ven biển - biển - đảo thì chúng ta phải xem xét đồng bộ việc kết nối các đô thị ven biển cũ và mới, sớm hình thành chuỗi đô thị đảo, kể cả đô thị nổi trên biển, và đặt chúng trong một chỉnh thể không gian: Ven biển - Biển - Đảo. Chiến lược hướng tới một nền “kinh tế biển xanh” đã được xác định trong “Chiến lược phát triển bền vững kinh tế biển Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045”. Dù không phải sớm, nhưng đây cũng là căn cứ để từ đó chúng ta có những quyết sách phát triển cụ thể, trong đó có công tác quy hoạch các đô thị biển. Để có thể phát triển hệ thống đô thị biển Việt Nam cần phải được: Thể chế hóa, có thể dưới dạng một nghị quyết của Đảng hoặc Chính phủ, tạo cơ chế chính sách đặc thù thu hút sự quan tâm của cả hệ thống chính trị, của các doanh nghiệp và người dân; Hệ thống đô thị biển phải được nhìn nhận như một không gian quan trọng trong không gian biển quốc gia và phải chiếm vị trí xứng đáng trong “Quy hoạch không gian biển quốc gia” thực hiện Luật Quy hoạch 2017; “Đô thị biển” phải trở thành một lĩnh vực kinh tế biển quan trọng như các ngành/lĩnh vực kinh tế biển truyền thống khác. Phát triển đúng hướng, hệ thống đô thị biển sẽ giúp cho kinh tế biển nước ta phát triển theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa, xanh và bền vững với văn hóa biển độc đáo.