Sự ảnh hưởng của điều kiện khí hậu nhiệt đới nóng ẩm đối với kiến trúc đô thị Việt Nam
Có nhiều nhân tố môi trường tự nhiên ảnh hưởng tới giải pháp quy hoạch kiến trúc đô thị. Các nhân tố đó là đặc điểm khí hậu nhiệt độ, bức xạ, độ ẩm không khí, chế độ gió - bão....
Đặc điểm nền đất, cây cối, địa hình địa phương mức độ chia cắt vùng đất, độ dốc, đất trượt, hiện tượng Karsto; điều kiện nước mặt và nước ngầm; điều kiện địa chất công trình, trong đó có hiện tượng động đất.
Giải pháp quy hoạch kiến trúc đô thị nào phản ảnh được việc khai thác tốt điều kiện tự nhiên thuận lợi, khắc phục các bất lợi do tự nhiên địa phương tác động sẽ tạo điều kiện đô thị có môi trường sống, làm việc, nghỉ ngơi của dân cư tốt, đô thị sẽ phát triển bền vững, có bản sắc. Riêng, giải pháp quy hoạch kiến trúc đô thị phù hợp và cải thiện được điều kiện khí hậu nhiệt đới nóng ẩm sẽ góp phần nâng cao hiệu quả về sử dụng, kinh tế xã hội, tăng tuổi thọ và chất lượng thẩm mỹ công trình.
Đặc điểm nổi trội của khí hậu nhiệt đới ẩm là mùa hè nhiều mưa, mùa đông lạnh và khô hơn. Những vùng gần biển đông có hiện tượng giảm nóng mùa hè, giảm lạnh mùa đông, tạo ra dạng thời tiết khí hậu đặc sắc như sương mù, thời tiết ẩm ướt và ấm trong mùa đông lạnh khô, tạo ra một chế độ mưa phong phú quanh năm.
Cường độ trục xạ trung bình năm lúc 12h30 là 0,31 calo/cm2 bằng 17% hằng số mặt trời - 1,98 calo/cm2 phút, vào lúc 3 giờ trước và sau đó giá trị yếu tố này lần lượt là 0,2 và 0,19 calo/cm2.
Tốc độ gió trung bình tương đối đồng đều giữa các tháng trong năm và giữa các địa phương trong vùng Bắc Bộ, có giá trị từ 2,0 - 3,6 m/s.
Mưa - vùng có nhiều mưa; mưa tập trung chủ yếu trong 5 tháng mùa hè; lượng mưa mùa hè chiếm khoảng 75 đến 80% tổng lượng mưa cả năm. Tháng 8 là tháng mưa nhiều nhất.
Nhiệt độ không khí trung bình tháng thấp nhất 15-16oC tháng 12 đến tháng 3, trung bình tháng cao nhất 30-33oC tháng 5 đến tháng 9.
Độ ẩm không khí trung bình tháng 60-65%, cao nhất 90-95%, có khi tới 100%. Các giải pháp quy hoạch kiến trúc đô thị trong điều kiện nhiệt đới ẩm phải được xem xét và đề cập suốt toàn bộ tiến trình thiết kế xây dựng đô thị: từ quy hoạch vùng, quy hoạch chung, quy hoạch chi tiết, thiết kế xây dựng từng khu dự án. Mục tiêu của giải pháp quy hoạch là tạo điều kiện giảm nhiệt độ không khí trong đô thị vào mùa hè, chống gió lạnh mùa đông; tạo điều kiện thông thoáng trong môi trường thành phố; tránh tích tụ khói bụi, khí độc, sương mù trong đô thị, tạo điều kiện cho bầu trời đô thị luôn trong lành.
Bình thường, nhiệt độ không khí ở giữa khu xây dựng thành phố lớn cao hơn nhiệt độ không khí khu ngoại thành 2-3oC. Chính vì vậy không nên xây dựng đô thị quá đông đặc trên một vùng lãnh thổ rộng lớn, mà nên có cơ cấu quy hoạch khu dân dụng phân tán hơn. Một đô thị cực lớn có thể phân chia thành nhiều đô thị trung bình, chúng liên kết nhau bằng những khoảng cây xanh hoặc không gian trống. Vấn đề này cần được đề cập ở giai đoạn quy hoạch vùng. Khí hậu ẩm làm cho khói bụi bẩn khó khuếch tán, mà chúng tích tụ ở tầng thấp, tác động xấu đến sức khỏe con người. Để hạn chế tác hại này, ngay giai đoạn quy hoạch vùng nên hạn chế chọn đất phát triển công nghiệp và khu dân cư ở các nơi có điều kiện thông thoáng không khí kém. Đặc biệt không nên bố trí công nghiệp thải nhiều khói bụi, hóa chất độc ở các thung lũng kín và hẹp.
Ở giai đoạn quy hoạch chung, trong phân khu chức năng không nên bố trí các khu công nghiệp có thải bụi, khói, hóa chất độc hại ở đầu hướng gió mát mùa hè và hướng gió lạnh đông bắc mùa đông. Rất đáng tiếc, ở nhiều đồ án quy hoạch của các đô thị đã không lưu ý thích đáng vấn đề này. Ví dụ như quy hoạch chung của thành phố Hạ Long đã tập trung bố trí một số nhà máy sản xuất xi măng ở Hoành Bồ - Cửa Lục. Khói bụi các nhà máy xi măng này sẽ gây hại cho khu du lịch Bãi Cháy - Tuần Châu. Điển hình cơ cấu quy hoạch chung đô thị không tốt là đồ án quy hoạch chung đô thị mới Hòa Lạc. Toàn bộ khu công nghiệp Phú Cát và Khu công nghệ cao được bố trí trên khu đất tốt nhất ở đầu hướng gió thịnh hành cả mùa đông và mùa hè so với khu dân dụng, khu trung tâm đô thị.
Mạng lưới đường phố chủ yếu theo hướng luồng dân cư đi làm việc, đến các trung tâm dịch vụ công cộng và ra ngoại thành, đến các trung tâm dịch vụ công cộng và ra ngoại thành, đến các trục giao thông đối ngoại. Để tránh mặt đường bị mặt trời "đốt nóng" suốt ngày góp phần làm tăng nhiệt độ trong thành phố, tùy từng đô thị cụ thể cố gắng tránh các trục đường có hướng Đông - Tây; nên quy hoạch theo hướng Đông Nam - Tây Bắc và Đông Bắc - Tây Nam. Trên đường có cây xanh che nắng.
Hệ thống cây xanh tập trung nên phân bố hài hòa trên lãnh thổ thành phố, điển hình của hệ thống cây xanh hợp lý cho thành phố nóng ẩm như sơ đồ thí điểm thành phố tuyến do Hilberseimer và Coropiusv đề xuất.
Các trung tâm công cộng, nơi tập trung đông người dân thành phố nên được bố trí cạnh những nơi có mặt nước thoáng, các mảng cây xanh lớn. Trong khu dân dụng nên tạo các quảng trường xanh thảm cỏ ở các trung tâm công cộng của khu vực quận, phường. Trong khu xây dựng nhà ở, cây xanh chủ yếu trong theo vỉa hè các đường phố, giữa các đơn vị ở nên tạo các không gian trống, chủ yếu thảm cỏ và cây xanh nhỏ, tránh tích tụ không khí ẩm.
Hình thái bố trí và công trình công cộng trong khu ở hết sức lưu ý đến vấn đề thông thoáng khu đất ở, hướng nhà thích hợp tránh bị đốt nóng suốt ngày ảnh hưởng đến khí hậu trong căn hộ ở. Đối với các công trình nhà trẻ, trường học... việc tạo không gian trống chung quanh nhà là hết sức quan trọng.
Giải pháp quy hoạch chi tiết xây dựng các khu ở, khu công cộng mới cần lưu ý đảm bảo mật độ xây dựng hợp lý, phù hợp với quy chuẩn xây dựng để tạo điều kiện thông thoáng môi trường bên ngoài, cố gắng "chọc thủng", tạo thêm nhiều không gian trống trong khu đô thị cũ, hết sức hạn chế việc xây dựng các tường rào kín quanh các nhà. Nhà, vườn, không gian chung của cả thành phố phải thành một thể thống nhất.
Quy hoạch không gian kiến trúc đô thị là một lĩnh vực sáng tạo. Quy hoạch xây dựng đô thị mà khai thác tốt điều kiện thuận lợi của thiên nhiên, thời tiết khí hậu, khắc phục các bất lợi của khí hậu nhiệt đới ẩm sẽ tạo điều kiện thuận lợi để sáng tạo kiến trúc từng công trình cụ thể tiếp theo.
Vấn đề quy hoạch và thiết kế xây dựng đô thị ở vùng nhiệt đới ẩm vừa là công tác sáng tạo, vừa là công việc có tính khoa học sâu sắc, cần có đề tài khoa học nghiên cứu vấn đề này để có thể nêu được các tiêu chí định lượng làm cơ sở cho công tác thiết kế, sáng tạo cũng như cho các tổ chức quản lý phát triển xây dựng đô thị.
Nguồn: Tạp chí Kiến trúc Việt nam, số 127 tháng 2/2006